Vidi fonton por Uranio

{{TemasPri|kemia elemento|Uranio (muzo)}}
{{Informkesto kemia elemento
|super=[[Neodimo|Nd]]
|sub=[[Ampleksa perioda tabelo|Uqb]]
|maldekstre=[[protaktinio]]
|dekstre=[[neptunio]]
|suba tabelo=jes
<!-- ĝeneralaj informoj -->
|kemia grupo=Aktinoidoj
|RN-CAS=7440-61-1
|grupo=3
|periodo=7
|bloko=f
|pezono en terkrusto=0,0003 %
|nombro de naturaj izotopoj=3
|dosiero=HEUraniumC.jpg
|aspekto=hela grizo
<!-- Atomaj ecoj -->
|relativa atompezo=238,0289
|atomradiuso=138,5
|kovalenta radiuso=142
|radiuso de van der waals=186
|elektrona konfiguracio=[<sub>86</sub>[[Rn]]]5f<sup>3</sup>6d<sup>1</sup>7s<sup>2</sup>
|elektronoj en surfacoj=2, 8, 18, 32, 21, 9, 2
|oksidiĝa nombro=6, 5, 4, 3
<!-- Fizikaj ecoj -->
|materia stato=[[Solido|solida]]
|kristala strukturo=[[romba kristalsistemo]] (α) aŭ [[tetragona kristalsistemo]] (β) aŭ centrita [[kuba kristalsistemo]] (γ)
|denseco=19,1
|malmoleco=2,5-3
|magneta konduto=forte paramagneta (magneta impresemeco <math> \chi_{m}</math> = 4,1 · 10<sup>−4</sup>)
|degelpunkto c=1132,2
|degelpunkto k=1405,3
|bolpunkto c=4131
|bolpunkto k=4404
|molarvolumeno=12,49
|degeliga varmo=9,14 kJ/mol
|boliga varmo=417,1 kJ/mol
|premo de satura vaporo=100 Pa (2859 K)
|rapido de sono=3155
|specifa varmokapacito=117
|elektra konduktivo=3,57×10<sup>6</sup> S/m
|elektra rezistivo=0,28×10<sup>−6</sup>
|termika konduktivo=27,6
<!-- Diversaj -->
|elektronegativeco=1,38 ([[Pauling-skalo]])
|joniga energio= 1-a: 597,6 kJ/mol <br /> 2-a: 1420 kJ/mol <br /> 3-a: 1236
<!-- Izotopoj -->
|izotopoj=
{{Informkesto kemia elemento/Nestabila izotopo
|A=232
|simbolo=U
|apero=sinteza
|duoniĝa tempo=68,9 jaroj
|speco=α
|MeV=5,414
|A de produkto=228
|simbolo de produkto=[[Torio|Th]]
}}
{{Informkesto kemia elemento/Nestabila izotopo
|A=233
|simbolo=U
|apero=sinteza
|duoniĝa tempo=159,200 jaroj
|speco=α
|MeV=4,909
|A de produkto=229
|simbolo de produkto=[[Torio|Th]]
}}
{{Informkesto kemia elemento/Nestabila izotopo
|A=234
|simbolo=U
|apero=0,006 %
|duoniĝa tempo=245,500 jaroj
|speco=α
|MeV=4,859
|A de produkto=230
|simbolo de produkto=[[Torio|Th]]
}}
{{Informkesto kemia elemento/Nestabila izotopo
|A=235
|simbolo=U
|apero=0,72 %
|duoniĝa tempo=7,038×10<sup>8</sup> jaroj
|speco=α <br /> [[Spontanea fisio|spon.]]
|MeV=4,679
|A de produkto=231
|simbolo de produkto=[[Torio|Th]]
}}
{{Informkesto kemia elemento/Nestabila izotopo
|A=236
|simbolo=U
|apero=sinteza
|duoniĝa tempo=2,342×10<sup>7</sup> jaroj
|speco=α <br /> [[Spontanea fisio|spon.]]
|MeV=4,572
|A de produkto=232
|simbolo de produkto=[[Torio|Th]]
}}
{{Informkesto kemia elemento/Nestabila izotopo
|A=237
|simbolo=U
|apero=sinteza
|duoniĝa tempo=6,75 tagoj
|speco=β<sup>−</sup>
|MeV=0,519
|A de produkto=237
|simbolo de produkto=[[Neptunio|Np]]
}}
{{Informkesto kemia elemento/Nestabila izotopo
|A=238
|simbolo=U
|apero=99,275 %
|duoniĝa tempo=4,468×10<sup>9</sup> jaroj
|speco=α
|MeV=4,270
|A de produkto=234
|simbolo de produkto=[[Torio|Th]]
}}
}}
{{Veneno}}
'''Uranio''' estas [[kemia elemento]] en la [[perioda tabelo]] kiu havas la simbolon '''U''' kaj la [[atomnumero]]n 92. Ĝi estas [[metalo]] kaj la kvara elemento en la [[Aktinoido|aktinoida]] serio. Uranio estas peza, arĝent-blanka, kaj nature ete-[[radioaktiveco|radioaktiva]] elemento. Ĝia [[izotopo]] Uranio-235 estas uzata kiel [[brulaĵo]] por [[nuklea reaktoro|nukleaj reaktoroj]].

Kvankam uranio ne havas stabilajn izotopojn,
ĝi ekzistas nature sur la tero.
Ĝiaj du plej stabilaj izotopoj havas
[[duoniĝtempo]]n de resp. preskaŭ aŭ pli ol unu miliardo da jaroj:
* <sup>235</sup>U: 7,038 · 10<sup>8</sup> jaroj
* <sup>238</sup>U: 4,468 · 10<sup>9</sup> jaroj
Tial inter la pezaj elementoj surteraj,
iam produktitajn de [[supernovao]],
ankoraŭ restas multe da uranio.
Uranio estas trovata ĉiam en [[erco]] de [[plumbo]],
elemento al kiu transformiĝis ĝia pliparto.

Urania metalo ekzistas laŭ tri [[alotropo|alotropaj]] formoj<ref>({{en}}) {{cite book |url=http://books.google.com/?id=KWGu-LYMYjMC&pg=PA108 |page=108 |title=Applications of Texture Analysis (Aplikoj de teksturanalizo) |author=A. D. Rollett |publisher=John Wiley and Sons |year=2008 |isbn=0-470-40835-9}}</ref>:
* α ([[Romba kristalsistemo|ortoromba]]), stabila ĝis {{GdC|660}};
* β ([[Tetragona kristalsistemo|tetragona]]), stabila de {{GdC|660}} ĝis {{GdC|760}};
* γ (korpocentrita [[kuba kristalsistemo|kuba]]) de {{GdC|760}} ĝis [[fandopunkto]] — ĝi estas la plej etendebla kaj plasteca stato.

Uranio malbone konduktas [[elektra ŝargo|elektajn ŝargojn]], sed iĝas [[superkonduktiveco|superkonduktiva]] materialo je {{GdK|0,2}} kiel krita [[temperaturo]])<ref>>({{en}}) http://superconductors.org/Type1.htm</ref> (proksimume de [[absoluta nulo de temperaturo|absoluta nulpunkto]]).

== Historio ==
Uranio estis malkovrita, en [[1789]], de la prusa kemiisto [[Martin Heinrich Klaproth]], kiu ekzamenis pecon de roko. Tiu roko estis [[uraninito]] (ĉefe UO<sub>2</sub>), uranio-[[erco]]. Klaproth donis la nomon de ''uranium'' aŭ ''uranit'' al la komponaĵo, kiun li agnoskis, reference al la malkovro de la planedo [[Urano (planedo)|Urano]] fare de [[William Herschel]], 8 jarojn antaŭe ([[1781]]).

Nur en [[1841]], la franca kemiisto ''Eugène-Melchior Péligot'' establis, ke la ''uranit'' estis formita de du atomoj de oksigeno kaj metalo, kiun li izolis kaj nomis ''uranium'', esperante '''uranio'''.

== Tokseco ==
Uranio, pro sia [[disfala vico]], kreas danĝeran gason, la [[radono]]; ĉi tiu estas tre [[radioaktiveco|radioaktiva]] kun maldaŭra [[duoniĝa tempo]], tial ĝi kreas radioaktivajn partiklojn, kiuj fiksiĝas en la [[pulmo]]j.

La ekspluatado de uranio kaŭzas mediajn poluojn, ĉar ĝi estas ne nur radioaktiva sed ankaŭ venena, pro tio [[indiĝeno]]j en [[Kanado]], [[Niĝero]] kaj [[Aŭstralio]] protestas.

[[Mino|Minaj]] laboristoj malsaniĝas pro [[kancero]] pli ol aliaj. Suplementa risko de pulma kancero rilatante al [[Navahoj|navahaj]] ministoj estis, ekzemple, registrita kaj ligita al ilia laboro<ref>({{en}}) {{cite journal |journal=Journal of Occupational & Environmental Medicine |author=Gilliland, Frank D. MD; Hunt, William C. MS; Pardilla, Marla MSW, MPH; Key, Charles R. MD, PhD |title=Uranium Mining and Lung Cancer Among Navajo Men in New Mexico and Arizona, 1969 to 1993 (''Urania minado kaj pulmokancero de [[Navahoj]] en [[Nov-Meksiko]] kaj [[Arizono]]'') |url=http://journals.lww.com/joem/pages/articleviewer.aspx?year=2000&issue=03000&article=00008&type=abstract |date=March 2000 |volume=42 |issue=3 |pages=278–283 |pmid=10738707 |doi=10.1097/00043764-200003000-00008}}</ref>. La ''Radiation Exposure Compensation Act'', leĝo de [[1990]], postulis monon da $100,000 kiel "[[kompato]]pagon" favore al ministoj de uranio diagnozitaj viktimoj de kancero aŭ aliaj spiraj malsanoj <ref name="ajph.org">({{en}}) {{cite journal |title=The History of Uranium Mining and the Navajo People (''Historio de urania minado kaj Navahoj'') |doi=10.2105/AJPH.92.9.1410 |publisher=Ajph.org |accessdate=2010-05-24 |pmid=12197966 |year=2002 |last1=Brugge |first1=Doug |last2=Goble |first2=Rob |journal=American Journal of Public Health |volume=92 |issue=9 |pages=1410–9 |pmc=3222290}}</ref>.

== Aplikoj ==
Ĉar uranio havas grandan specifan mason (pli ol 19 g/cm³),
ĝi estas milite uzata por kirasoj kaj por kugloj.
Por tio oni uzas malriĉigitan uranion,
kiu konsistas preskaŭ nur el la [[izotopo]] <sup>238</sup>U.
Ĉar eĉ tiu plej stabila izotopo estas [[radioaktiveco|radioaktiva]],
urania municio povas veneni batalejojn kaj la homojn tie loĝantajn – pro la [[polvo]].
Tio okazis ekz-e en la du [[Iraka milito|Irakaj Militoj]] de la usonaj prezidentoj [[George Bush|Bush]] "la pli maljuna" (en [[1991]]) kaj "la pli juna" (en [[2003]]).

== Mineraloj ==
* [[Uraninito]]

== Komponaĵoj ==
* [[Kalia duuraniato]]
* [[Kalia uraniato]]

== Referencoj ==
{{Referencoj}}

== Vidu ankaŭ ==
{{Projektoj|ReVo=urani}}
* [[Riĉigita uranio]]

{{PeriodaTabelo}}
{{Bibliotekoj}}

[[Kategorio:Kemiaj elementoj]]
[[Kategorio:Aktinoidoj]]
[[Kategorio:Brulaĵoj]]
[[Kategorio:Foklea energio]]
[[Kategorio:Metaloj]]