Vidi fonton por Sono

[[Dosiero:The Scream.jpg|eta|''La krio'' de [[Edvard Munch]] (1893), kiu inspiris la 20a-jarcentajn ekspresionistojn. Tiu pentraĵo klopodas montri la sensacion pri elsendata aŭ perceptata sono.]]
[[Dosiero:Thoth08BigasDrumEvansChalmette.jpg|eta|[[Bastamburo]] produktas sonon per la vibrado de [[membrano]] tensiita sur resoniga skatolo.]]
'''Sono''' estas aŭdebla aervibrado eligita de homoj, bestoj, objektoj ktp.<ref>[[PIV]] [http://vortaro.net/#Sono NPIV] Alirita la 28an de oktobro 2019.</ref> En [[fiziko]] sono estas ajna fenomeno kiu implicas la disvastigon de mekanikaj ondoj (ĉu aŭdeblaj aŭ ne aŭdeblaj), ĝenerale tra fluo (aŭ tra alia elasta medio) kiu estas generanta la vibran movon de korpo. La sono aŭdebla de homo konsistas el sonaj kaj akustikaj ondoj produktitaj kiam la osciloj de la aerpremo estas konvertitaj en mekanikaj ondoj en la homa aŭdorgano kaj perceptitaj de la [[cerbo]]. La disvastigo de la sono estas simila en fluaĵoj, kie la sono havas la formon de premfluktuoj.<ref>Schiffman, Harvey (2001).</ref> En la solidaj korpoj la disvastigo de la sono implicas variadon de la tensia stato de la medio.

== Fizika priskribo ==
Fizike sono estas [[ondo]]. En gasoj ([[aero]]) kaj likvoj ĝi estas ĉiam longituda ondo. En solidaj korpoj ekzistas transversa kaj longituda ondo.

Sonaj ondoj transportas informojn kaj energion. Ili moviĝas per karakteriza rapido t.n. [[sonrapido]] ''c''. Tiu estas 343&nbsp;m/s en aero ĉe temperaturo de {{GdC|20}} kaj 1407&nbsp;m/s en akvo ĉe {{GdC|0}}.

Plia karakterizo de la sono estas la [[amplitudo]] (ofte mezurita per [[decibelo]]j): Sonoj super 120 decibeloj estas netolerebla por homoj. Tiaj aferoj estas ekzamenataj far la scienco [[akustiko]].

[[Dosiero:Processing of sound.jpg|eta|dekstra|300ra|Skema prezento de efiko de sona ondo al sur orelo ĝis nerva impulso<!-- _Schematic_ prezento de aŭdanta. (Blua: sono (ondoj, ondas, svingas). (Ruĝa, Legita): [[_eardrum_]]. Flava: [[_cochlea_]]. Verda: [[_stereocilia_|aŭda _receptor_ ĉeloj]]. Purpuro: [[frekvenca spektro]] de aŭdanta respondo. Oranĝo: [[nerva impulso]].) -->]]

* [[sonpremo]] ''p'' en N/m² = Pa ([[paskalo]])
* [[sonrapido]] ''v'' en m/s
* [[frekvenco]] ''f'' en Hz
* [[infrasono]] < 16&nbsp;Hz estas por homo neaŭdebla, tro malaltaj
* inter 16&nbsp;Hz ĝis 20&nbsp;kHz la sonoj aŭdeblaj por homo
* [[ultrasono]] de 20&nbsp;kHz ĝis 10&nbsp;GHz neaŭdebla por homo, ĉar ili estas tro altaj
* [[hipersono]] > 10&nbsp;GHz

La homo aŭdas sonojn kun diversaj frekvencoj kiel sonojn de diversaj altecoj: sonoj kun pli alta frekvenco estas muzike pli altaj. Pri tio vidu [[skalo muzika]].

* [[blanka bruo]] estas ĉiuj aŭdeblaj frekvencoj kun egalaj energioj (vidu ankaŭ: [[rozkolora bruo|rozklora]], [[griza bruo|griza]], kaj [[bruna bruo]].

Aliaj ekzamenoj uzas la aŭdeblaj sonaj limoj inter 20&nbsp;Hz kaj 20&nbsp;kHz, do la infrasonoj estas sub 20&nbsp;Hz anstataŭ 16&nbsp;Hz.

Sono, malsame la [[lumo]], estas materia ondo. Ĉar la sono ligitas al materia medio, ĝi ne ekzistas en [[vakuo]].

=== Rapido de sono ===
{{Ĉefartikolo|Rapido de sono}}
Sono estas [[vibro]] tiu trairas [[elasteco|elastan]] [[medio]]n kiel [[ondo]]. La [[rapido de sono]] priskribas kioman [[distanco]]n tia ondo iras dum certa [[tempo]]. En seka [[aero]] ĉe [[marnivelo]] kun [[temperaturo]] de {{GdC|21}}, la [[rapido]] de sono estas 344&nbsp;m/s. La rapido de sono estas variablo dependa de kaj la ecoj de la [[substanco]] tra kiu ĝi iras, kaj temperaturo. Ekzemple, la rapido de sono ĉe la pinto de [[monto]] dum vintro estus proksime 330&nbsp;m/s anstataŭ 360&nbsp;m/s en varmega [[dezerto]]. Kvankam la termino estas plej ofte uzata temante tra aero, la rapido de sono povas esti mezurita en preskaŭ ia ajn substanco. La rapido de sono en likvaĵoj kaj ne-truoplenaj solidoj estas pli alta ol en aero (ĉ. 1 500&nbsp;m/s en [[akvo]]).

[[File:FA-18 Hornet breaking sound barrier (7 July 1999) - filtered.jpg|maldekstre|thumb|Aviadilo de la Usona Ŝiparmeo F/A-18 alproksimiĝanta al la sonrapido. La blanka haloo estas formita per kondensitaj akvogutoj ŝajne rezultintaj el falo en aerpremo ĉirkaŭ la aviadilo (efiko Prandtl–Glauert).<ref name=nasa> Nemiroff, R.; Bonnell, J., eld. (19a de Aŭgusto 2007). [https://apod.nasa.gov/apod/ap070819.html "A Sonic Boom".] Astronomy Picture of the Day. [[NASA]]. Alirita la 26an de Junio 2015. </ref>]]
Ĝenerale la rapido de sono ''c'' estas jena:
:<math>
c = \sqrt{\frac{K_s}{\rho}}
</math>
do
:''K<sub>s</sub>'' estas la koeficiento de [[rigideco]], t.e. [[izotropa prema modulo]] de la [[medio|media]] substanco;
:<math>\rho</math> estas la [[denso]].

Tial la rapido de sono plialtiĝas kun la firmeco de la substanco, kaj malplialtiĝas kun la denseco. Por ĝeneralaj [[ekvacio de stato|ekvacioj pri stato]], se [[klasika mekaniko]] estas uzata, la rapido de sono <math>c</math> estas jeno:
:<math>
c^2=\frac{\partial p}{\partial\rho}</math>
se [[diferencialo|diferencial]]igado okazas pri neŝanĝo de [[varmo]] (dum konstanta [[entropio]]).

Tiuj fizikaj trajtoj kaj la rapideco de sono ŝanĝiĝas kun la mediaj kondiĉoj. Ekzemple, la rapido de sono en gasoj dependas de temperaturo. En aero je 20 °C (68 °F) sur marnivelo, la sonrapideco estas ĉirkaŭ 343 m/s (1,230 km/h; 767 mph) uzante la formulon v[m/s] = 331 + 0.6T[°C]. La rapideco de sono ankaŭ estas iomete sentema, estante submetita al duaorda neharmonia efiko, al la sona amplitudo, kio signifas ke ekzistas ne-liniaj disvastigaj efikoj, kiel ekzemple la produktado de harmonoj kaj miksitaj tonoj ne ĉeestantaj en la origina sono. Se relativismaj efikoj estas gravaj, la rapido de sono estas kalkulita pere de la relativismaj Euler-ekvacioj.

En nesalakvo la sonrapideco estas ĉirkaŭ 1 482 m/s (5 335 km/h; 3 315 mph). En [[ŝtalo]], la sonorapideco estas proksimume 5 960 m/s (21 460 km/h; 13 330 mph). Sono moviĝas plej rapide en solida atomhidrogeno je proksimume 36 000 m/s (129 600 km/h; 80 530 mph).<ref>{{Cite web |url=https://phys.org/news/2020-10-scientists-upper-limit.html |title=Scientists find upper limit for the speed of sound |access-date=2020-10-09 |archive-date=2020-10-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201009190631/https://phys.org/news/2020-10-scientists-upper-limit.html |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite journal |title=Speed of sound from fundamental physical constants |year=2020 |doi=10.1126/sciadv.abc8662 |last1=Trachenko |first1=K. |last2=Monserrat |first2=B. |last3=Pickard |first3=C. J. |last4=Brazhkin |first4=V. V. |journal=Science Advances |volume=6 |issue=41 |pages=eabc8662 |pmid=33036979 |pmc=7546695 |arxiv=2004.04818 |bibcode=2020SciA....6.8662T }}</ref>

===Sonprema nivelo===
''Sonpremo'' estas la diferenco, en difinita medio, inter averaĝa loka premo kaj la premo en la sonondo. Kvadrato de tiu diferenco (t.e., kvadrato de la devio de la ekvilibra premo) estas kutime averaĝita laŭ tempo kaj/aŭ spaco, kaj kvadrata radiko de tiu mezumo disponigas [[Kvadrata averaĝo|radikan mezkvadratan valoron]] (RMV). Ekzemple, 1 [[Paskalo (mezurunuo)|Pa]] RMV sonpremo (94 dBSPL) en atmosfera aero implicas ke la fakta premo en la sonondo oscilas inter (1 atm <math>-\sqrt{2}</math> Pa) kaj (1 atm <math>+\sqrt{2}</math> Pa), tio estas inter 123 626 kaj 312 361 Pa. Ĉar la orelo povas detekti sonojn kun larĝa gamo de amplitudoj, sonpremo ofte estas mezurita kiel nivelo sur logaritma [[decibelo|decibela]] skalo. La ''sonprema nivelo'' (SPN) aŭ ''L''<sub>p</sub> estas difinita kiel
:<math>
L_\mathrm{p}=10\, \log_{10}\left(\frac{{p}^2}{{p_\mathrm{ref}}^2}\right) =20\, \log_{10}\left(\frac{p}{p_\mathrm{ref}}\right)\mbox{ dB}\,
</math>
:kie ''p'' estas la [[Kvadrata averaĝo|radik-kvadrata]] sonpremo kaj <math>p_\mathrm{ref}</math> estas referenca sonpremo. Ofte uzataj referencaj sonpremoj, difinitaj en la norma [[Usona Nacia Normiga Instituto|ANSI]] S1.1-1994, estas 20 [[Paskalo (mezurunuo)|μPa]] en aero kaj 1 [[Paskalo (mezurunuo)|μPa]] en akvo. Sen precizigita referenca sonpremo, valoro esprimita en decibeloj ne povas reprezenti sonpreman nivelon.

Ĉar la homa orelo ne havas ebenan spektran respondon, sonpremoj ofte estas [[frekvenco]]j pezbalancitaj tiel ke la mezurita nivelo egalas perceptitajn nivelojn pli proksime. La [[Internacia Elektroteknika Komisiono]] (IEK) difinis plurajn pezoskemojn. A-pezpezaj provoj egali la respondon de la homa orelo al bruo kaj A-pezbalancitaj sonpremniveloj estas etikeditaj dBA. C-ponderado estas uzata por mezuri pintonivelojn.

==Percepto==
Klara uzo de la esprimo ''sono'' de sia uzo en fiziko estas tiu en [[fiziologio]] kaj [[psikologio]], kie la esprimo rilatas al la temo de ''percepto'' de la cerbo. La kampo de psikoakustiko estas dediĉita al tiaj studoj. La vortaro de Webster difinis sonon kiel: "1. La sento de aŭdado, tio, kion oni aŭdas; specif.: a. Psikofiziko. Sento pro stimulado de la aŭdaj nervoj kaj aŭdaj centroj de la cerbo, kutime per vibroj transdonitaj en materiala medio, kutime aero, tuŝanta la aŭd-organon. b. Fiziko. Tia vibra sento kiu okazigas sensacion. Sono disvastiĝas per progresemaj longitudaj vibraj perturboj (sonondoj)."<ref>{{cite book |last1=Webster |first1=Noah |title=Sound. In Webster's Collegiate Dictionary |date=1936 |publisher=The Riverside Press |location=Cambridge, Mass. |pages=950–951 |edition= Fifth}}</ref> Tio signifas ke la ĝusta respondo al la demando: "se arbo falas en arbaro kaj neniu estas ĉirkaŭe por aŭdi ĝin, ĉu ĝi faras sonon?" estas "jes", kaj "ne", depende ĉu ĝi estas respondita uzante la fizikan, aŭ la psikofizikan difinon, respektive.

La fizika ricevo de sono en iu ajn aŭda organismo estas limigita al gamo da frekvencoj. Homoj normale aŭdas sonfrekvencojn inter proksimume 20 Hz kaj 20 000 Hz (20 kHz)<ref> Olson, 1967, p. 382.</ref>. La supra limo malpliiĝas kun aĝo.<ref name="Olson1967">{{cite book |url=https://archive.org/details/musicphysicsengi0000olso |url-access=registration |title=Music, Physics and Engineering |publisher=Dover Publications |isbn=9780486217697 |last1=Olson |first1=Harry F. Autor |date=1967 |page=[https://archive.org/details/musicphysicsengi0000olso/page/249 249]}}</ref>{{rp|249}} Foje sono rilatas al nur tiuj vibroj kun [[frekvenco]]j kiuj estas ene de la aŭdintervalo por homoj<ref>{{cite web|title=The American Heritage Dictionary of the English Language |edition= Fourth |publisher=Houghton Mifflin Company |date=2000 |url=http://www.bartleby.com/61/65/S0576500.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20080625012016/http://www.bartleby.com/61/65/S0576500.html |archive-date=25a de Junio, 2008 |access-date=20a de Majo, 2010}}</ref> aŭ foje rilatas al iu besto. Aliaj specioj havas malsamajn gamojn de aŭdado. Ekzemple, hundoj povas percepti vibradojn pli altajn ol 20 kHz.

Kiel signalo perceptita de unu el la plej gravaj [[senso]]j, sono estas uzata de multaj specioj por [[Kontraŭpredanta adapto|detektado de danĝero]], [[navigado|movado]], [[predado]] kaj [[komunikado]]. La [[tera atmosfero]], [[hidrosfero|akvo]], kaj preskaŭ ajna [[Fenomeno|fizika fenomeno]], kiel [[fajro]], [[pluvo]], [[vento]], [[Marondo|ondo]] aŭ [[tertremo]], produktas (kaj estas karakterizitaj per) ĝiaj unikaj sonoj. Ankaŭ  multaj specioj, kiel [[rano]]j, [[birdoj]], [[Marmamuloj|maraj]] kaj surteraj [[mamuloj]], evoluigis specialajn [[organo]]jn por produkti sonon. En kelkaj specioj, tiuj produktas [[Birdokanto|kanton]] kaj [[Parolo|paroladon]]. Krome, homoj evoluigis kulturon kaj teknologion (kiel ekzemple muziko, telefono kaj radio) kiuj permesas al ili generi, registri, elsendi kaj dissendi sonon.

[[Bruo]] estas termino ofte uzata por rilati al nedezirata sono. En [[scienco]] kaj [[inĝenieriado]], bruo estas nedezirinda komponento kiu malklarigas deziratan signalon. Tamen, en sonpercepto ĝi ofte povas esti uzita por identigi la fonton de sono kaj estas grava komponento de timbra percepto (vidu malsupre).

Sonpejzaĝo estas la komponento de la akustika medio kiu povas esti perceptita fare de homoj. La akustika medio estas la kombinaĵo de ĉiuj sonoj (ĉu aŭdeblaj al homoj aŭ ne) ene de antaŭfiksita areo kiel modifite per la medio kaj komprenita fare de homoj, en kunteksto de la ĉirkaŭa medio.

Ekzistas, historie, ses eksperimente apartigeblaj manieroj en kiuj sonondoj estas analizitaj. Ili estas: [[tonalto]], daŭro, laŭteco, [[tembro]], [[Tonmetado|sona teksturo]] kaj spaca loko.<ref>Burton, R.L. (2015). [https://search.informit.com.au/documentSummary;dn=649996699786780;res=IELHSS The elements of music: what are they, and who cares?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200510200056/https://search.informit.com.au/documentSummary;dn=649996699786780;res=IELHSS |date=2020-05-10 }} En J. Rosevear & S. Harding. (eld.), ASME XXth National Conference proceedings. Artikolo prezentita ĉe: ''Music: Educating for life: ASME XXth National Conference'' (pp. 22–28), Parkville, Victoria: ''The Australian Society for Music Education Inc.''</ref> Kelkaj el tiuj esprimoj havas normigitan difinon (ekzemple en la ANSI Akustika Terminologio ANSI/ASA S1.1-2013). Pli lastatempaj aliroj ankaŭ konsideris tempan kovron kaj tempan fajnan strukturon kiel percepte trafajn analizojn.<ref>{{Citation|last1=Viemeister|first1=Neal F.|title=Time Analysis|date=1993|work=Springer Handbook of Auditory Research|pages=116–154|publisher=Springer New York|language=en|doi=10.1007/978-1-4612-2728-1_4|isbn=9781461276449|last2=Plack|first2=Christopher J.}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Rosen|first=Stuart|date=1992-06-29|title=Temporal information in speech: acoustic, auditory and linguistic aspects|journal=Phil. Trans. R. Soc. Lond. B|language=en|volume=336|issue=1278|pages=367–373|doi=10.1098/rstb.1992.0070|issn=0962-8436|pmid=1354376|bibcode=1992RSPTB.336..367R}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Moore|first=Brian C.J.|date=2008-10-15|title=The Role of Temporal Fine Structure Processing in Pitch Perception, Masking, and Speech Perception for Normal-Hearing and Hearing-Impaired People|journal=Journal of the Association for Research in Otolaryngology|language=en|volume=9|issue=4|pages=399–406|doi=10.1007/s10162-008-0143-x|issn=1525-3961|pmc=2580810|pmid=18855069}}</ref>

===Tonalto===
[[File:Pitch perception.png|thumb|Tonalta percepto. Dum la aŭskultado, ĉiu sono estas analizita por ripeta padrono (oranĝaj sagoj) kaj la rezultoj plusenditaj al la aŭda kortekso kiel ununura tonalto de certa alteco (oktavo) kaj ĥromo (notonomo).]]
[[Tonalto]] estas perceptita kiel kiom "malalta" aŭ "alta" sono estas kaj reprezentas la ciklan, ripetecan naturon de la vibradoj kiuj konsistigas sonon. Por simplaj sonoj, tonalto rilatas al la frekvenco de la plej malrapida vibrado en la sono (nomita la fundamenta harmoniko). En la kazo de kompleksaj sonoj, percepto de tonalto povas varii. Foje individuoj identigas malsamajn tonaltojn por la sama sono, surbaze de sia persona sperto de specialaj sonmodeloj. Elektado de speciala tonalto estas determinita per antaŭkonscia ekzameno de vibroj, inkluzive de iliaj frekvencoj kaj la ekvilibro inter ili. Specifa atento estas donita al rekonado de eblaj harmonoj.<ref>De Cheveigne, A. (2005). Pitch perception models. Pitch, 169-233.</ref><ref>{{cite journal |last1=Krumbholz |first1=K. |last2=Patterson |first2=R. |last3=Seither-Preisler |first3=A. |last4=Lammertmann |first4=C. |last5=Lütkenhöner |first5=B. |year=2003 |title=Neuromagnetic evidence for a pitch processing center in Heschl's gyrus |journal=Cerebral Cortex |volume=13 |issue=7 |pages=765–772 |doi=10.1093/cercor/13.7.765|pmid=12816892 |doi-access=free }}</ref> Ĉiu sono estas metita sur tonaltan kontinuumon de malalta ĝis alta.

Ekzemple: [[blanka bruo]] (hazarda bruo disvastiĝas egale tra ĉiuj frekvencoj) sonas pli alte en tono ol [[rozkolora bruo]] (hazarda bruo disvastiĝas egale tra oktavoj), ĉar blanka bruo havas pli altfrekvencan enhavon.

===Tondaŭro===
[[File:Duration perception.png|thumb|maldekstre|Daŭropercepto. Kiam nova sono estas rimarkita (verdaj sagoj), son-komenca mesaĝo estas sendita al la aŭda kortekso. Kiam la ripeta ŝablono estas maltrafita, sonaj finmesaĝoj estas senditaj.]]
[[Tondaŭro]] estas perceptita kiel kiom "longa" aŭ "mallonga" sono estas kaj rilatas al komencaj kaj kompensaj signaloj kreitaj per nervaj respondoj al sonoj. La daŭro de sono kutime daŭras de la tempo kiam la sono unue estas rimarkita ĝis la sono estas identigita kiel ŝanĝiĝis aŭ ĉesis.<ref>{{cite journal |last1=Jones |first1=S. |last2=Longe |first2=O. |last3=Pato |first3=M.V. |year=1998 |title=Auditory evoked potentials to abrupt pitch and timbre change of complex tones: electrophysiological evidence of streaming? |journal=Electroencephalography and Clinical Neurophysiology |volume=108 |issue=2 |pages=131–142 |doi=10.1016/s0168-5597(97)00077-4|pmid=9566626 }}</ref> Foje tio ne rekte rilatas al la fizika daŭro de sono. Ekzemple; en brua medio, interspacitaj sonoj (sonoj kiuj ĉesas kaj komenciĝas) povas soni kvazaŭ ili estas kontinuaj ĉar la finaj mesaĝoj estas perditaj pro interrompoj de bruoj en la sama ĝenerala bendolarĝo.<ref>{{cite journal |last1=Nishihara |first1=M. |last2=Inui |first2=K. |last3=Morita |first3=T. |last4=Kodaira |first4=M. |last5=Mochizuki |first5=H. |last6=Otsuru |first6=N. |last7=Kakigi |first7=R. |year=2014 |title=Echoic memory: Investigation of its temporal resolution by auditory offset cortical responses |journal=PLOS ONE |volume=9 |issue=8 |page=e106553 |doi=10.1371/journal.pone.0106553 |pmid=25170608 |pmc=4149571 |bibcode=2014PLoSO...9j6553N|doi-access=free }}</ref> Tio povas esti de granda utilo en komprenado de distorditaj mesaĝoj kiel ekzemple radiosignaloj kiuj suferas pro interfero, ĉar (pro tiu efiko) la mesaĝo estas aŭdita kvazaŭ ĝi estus kontinua.

===Laŭteco===
[[File:Loudness perception v5.gif|thumb|Laŭtec-informoj estas sumigitaj dum periodo de proksimume 200 ms antaŭ esti senditaj al la aŭda kortekso. Pli laŭtaj signaloj kreas pli grandan "puŝon" sur la Basilar-membrano kaj tiel stimulas pli da nervoj, kreante pli fortan laŭtsignalon. Ankaŭ pli kompleksa signalo kreas pli da nervaj pafoj kaj tiel sonas pli laŭte (je la sama ondo-amplitudo) ol pli simpla sono, kiel sinusondo.]]
Laŭteco estas perceptita kiel kiom "laŭta" aŭ "mallaŭta" sono estas kaj rilatas al la totala nombro da aŭdaj nervaj stimuloj dum mallongaj ciklaj tempoperiodoj, plej verŝajne dum la daŭro de teta-ondaj cikloj.<ref>{{citation |author=Corwin, J. |date=2009 |title=The auditory system |url=http://www.medicine.virginia.edu/basic-science/departments/neurosci/research/corwin-lab/educationresearch/handouts/Auditory-System-handout-revised-for-2009-by-JTC.pdf |access-date=2013-04-06 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20130628061206/http://www.medicine.virginia.edu/basic-science/departments/neurosci/research/corwin-lab/educationresearch/handouts/Auditory-System-handout-revised-for-2009-by-JTC.pdf |archive-date=2013-06-28 }}</ref><ref>{{cite journal |last1=Massaro |first1=D.W. |year=1972 |title=Preperceptual images, processing time, and perceptual units in auditory perception |journal=Psychological Review |volume=79 |issue=2 |pages=124–145 |doi=10.1037/h0032264|pmid=5024158 |citeseerx=10.1.1.468.6614 }}</ref><ref>{{cite journal |last1=Zwislocki |first1=J.J. |year=1969 |title=Temporal summation of loudness: an analysis |journal=The Journal of the Acoustical Society of America |volume=46 |issue=2B |pages=431–441 |doi=10.1121/1.1911708 |pmid=5804115 |bibcode=1969ASAJ...46..431Z}}</ref> Tio signifas ke ĉe mallongaj tempodaŭroj, mallongega sono povas soni pli milde ol pli longa sono kvankam ili estas prezentitaj sur la sama intensecnivelo. Pasinte ĉirkaŭ 200 ms, tio ne plu okazas kaj la daŭro de la sono ne plu influas la ŝajnan laŭtecon de la sono.

===Tembro===
[[File:Timbre perception.png|thumb|maldekstre|Tembra percepto, montrante kiel sono ŝanĝiĝas laŭlonge de la tempo. Malgraŭ simila ondoformo, diferencoj dum tempo estas evidentaj.]]
[[Tembro]] estas perceptita kiel la kvalito de malsamaj sonoj (ekz. la bruego de falinta roko, la kirlobruo de borilo, la tono de muzikilo aŭ la kvalito de voĉo) kaj reprezentas la antaŭkonscian atribuon de sona identeco al sono (ekz. "ĝi estas [[hobojo]]!"). Ĉi tiu identeco baziĝas sur informoj akiritaj de frekvencaj transiroj, brueco, malfirmeco, perceptita tonalto kaj la disvastiĝo kaj intenseco de supratonoj en la sono dum plilongigita tempokadro.<ref name="Handel, S. 1995"> Handel, S. (1995). [https://books.google.es/books?id=OywDx9pxCMYC&dq=%22Timbre+perception+and+auditory+object+identification%22&pg=PA425&redir_esc=y#v=onepage&q=%22Timbre%20perception%20and%20auditory%20object%20identification%22&f=false Timbre perception and auditory object identification] Arkivita la 2020-01-10 ĉe Wayback Machine. Hearing, pp. 425–461. </ref><ref name="Kendall, R. A. 1986"> Kendall, R.A. (1986). ''The role of acoustic signal partitions in listener categorization of musical phrases''. ''Music Perception'', pp. 185–213. </ref><ref name="Matthews, M. 1999 pp. 79-88"> Matthews, M. (1999). ''Introduction to timbre''. En P.R. Cook (Eld.), ''Music, cognition, and computerized sound: An introduction to psychoacoustic'' (pp. 79–88). Cambridge, Massachusetts: The MIT press. </ref> La maniero kiel sono ŝanĝiĝas laŭlonge de la tempo disponigas la plej multajn el la informoj por tembridentigo. Eĉ se malgranda sekcio de la ondoformo de ĉiu instrumento aspektas tre simila, diferencoj en ŝanĝoj dum tempo inter la [[klarneto]] kaj la [[piano]] estas evidentaj en kaj laŭtvoĉeco kaj harmonia enhavo. Malpli rimarkindaj estas la diversaj bruoj aŭditaj, kiel aeraj sibladoj por la klarneto kaj martelfrapoj por la piano.

===Tonmetado===
'''Tonmetado''' aŭ '''sonteksturo''' estas koncepto, kiu rilatas al la nombro da sonfontoj kaj la interagado inter ili.<ref>{{citation |author1=Cohen, D. |author2=Dubnov, S. |date=1997 |title=Gestalt phenomena in musical texture |journal=Journal of New Music Research |volume=26 |issue=4 |pages=277–314 |url=https://www.researchgate.net/publication/233076257 |access-date=2015-11-19 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20151121084708/http://www.researchgate.net/profile/Shlomo_Dubnov/publication/233076257_Polyspectra_as_measures_of_sound_texture_and_timbre*/links/0f31752f6ce3c49334000000.pdf |archive-date=2015-11-21 |doi=10.1080/09298219708570732 }}</ref><ref>Kamien, R. (1980). ''Music: an appreciation''. New York: McGraw-Hill. p. 62</ref> La vorto ''teksturo'', en ĉi tiu kunteksto, rilatas al la kogna apartigo de aŭdaj objektoj.<ref name="Cariani, P. 2012 pp. 351-390">{{Cite book | doi=10.1007/978-1-4614-2314-0_13| chapter=Toward a Theory of Information Processing in Auditory Cortex| title=The Human Auditory Cortex| volume=43| pages=351–390| series=Springer Handbook of Auditory Research| year=2012| last1=Cariani| first1=Peter| last2=Micheyl| first2=Christophe| isbn=978-1-4614-2313-3}}</ref> En [[muziko]], teksturo ofte estas referita kiel la diferenco inter unisono, [[polifonio]] kaj [[homofonio]], sed ĝi ankaŭ povas rilati (ekzemple) al okupata kafejo; sono kiu povus esti referita kiel ''[[kakofonio]]''.

===Spaca loko===
'''Spaca loko''' reprezentas la kognan allokigon de sono en media kunteksto; kiel la lokigo de sono kaj la horizontala kaj vertikala ebenoj, la distanco de la sonfonto kaj la karakterizaĵoj de la sona medio.<ref name="Cariani, P. 2012 pp. 351-390"/><ref>Levitin, D.J. (1999). ''Memory for musical attributes''. En P.R. Cook (eld.), ''Music, cognition, and computerized sound: An introduction to psychoacoustics'' (pp. 105–127). Cambridge, Massachusetts: The MIT press.</ref> En dika teksturo, estas eble identigi multoblajn sonfontojn uzante kombinaĵon de spaca loko kaj tembridentigo.

== Sonkvalito ==
{{Ĉefartikolo|Sonkvalito}}
[[Dosiero:Microphone and cover.JPG|eta|Mikrofonkovriloj estas foje uzataj por plibonigi la sonkvaliton malpliiganta bruon el la vento.]]
'''Sonkvalito''' estas tipe takso de la precizeco, ĝueblo, aŭ kompreneblo de aŭdio-efekto de [[elektroniko|elektronika aparato]]. Kvalito povas esti mezurita objektive, kiel ekzemple kiam iloj kutimas mezuri la precizecon laŭ kiu la [[aparato]] reproduktas originan sonon; aŭ ĝi povas esti mezurita subjektive, kiel ekzemple kiam homaj aŭskultantoj respondas al la sono aŭ mezuras ĝian perceptitan similecon al alia sono.

La sonkvalito de reproduktaĵo aŭ registrado dependas de kelkaj faktoroj, inkluzive de la ekipaĵo uzita por fari ĝin, pretigo kaj majstrado farita al la registraĵo, la ekipaĵo uzita por reprodukti ĝin, same kiel de la aŭskultanta medio uzita por reprodukti ĝin. En kelkaj okazoj, pretigo kiel ekzemple egaligo, dinamika intervalkunpremado aŭ sterea pretigo povas esti aplikita al registraĵo por krei aŭdion kiu estas signife diferenca de la originalo sed povas esti perceptita kiel pli plaĉa al aŭskultanto. En aliaj okazoj, la celo povas devi reprodukti aŭdion tiel proksime kiel eble al la originalo.

== En lingvo ==
{{Ĉefartikolo|Sonoranto}}
[[Dosiero:IPA vowel chart.svg|maldekstre|eta|Trapezo de la vokaloj (skemo).]]
En [[fonetiko]] kaj [[fonologio]], [[sonoranto]] estas parola sono kiu estas produktata sen turbula aerfluo en la parola fluejo. Esence tio signifas ke sono estas sonoranto, se ĝi produkteblas daŭre je la sama tonalto. Ekzemple, [[vokalo]]j estas sonorantoj, kiel ankaŭ estas [[konsonanto]]j kiaj /m/ kaj /l/. Aliaj konsonantoj, kiaj /d/ aŭ /k/, ne produkteblas daŭre je la sama tonalto, kaj do estas ne-sonorantoj. Aldone al vokaloj, fonetikaj kategorioj de sonoj konsiderataj kiel sonorantoj inkluzivas [[alproksimanto]]jn, nazalojn, [[frapeto]]jn, kaj [[trilo]]jn. En la hierarĥio de sonoreco, ĉiuj sonoj pli altaj ol [[frikativo]]j estas sonorantoj.

Sonorantoj estas tiuj artikulacioj en kiuj estas nur parta fermo aŭ nebarita buŝa aŭ naza eskapo de aero; tiaj artikulacioj, tipe voĉaj, kaj ofte senfrotaj, sen brukomponento, povas kunhavi multajn fonetikajn trajtojn kun vokaloj. La termino ''resonanto'' fojfoje uziĝas por tiaj ne-turbulaj sonoj. Tiakaze, la vorto ''sonoranto'' povas striktiĝi al ne-vokalaj resonantoj; tio estas, ĉiuj supraj krom vokaloj kaj duonvokaloj. Tamen, tiu uzaĵo eksmodiĝadas.

[[Registro (homa voĉo)|Registro]], aŭ voĉregistro, estas la mezuro de la amplekso de tonaltoj, kiuj homa voĉo povas elsendi. Kvankam la studo de voĉo havas malmultan praktikan aplikon en la kampo de la parolo, ĝi estas temo de studo ene de [[lingvistiko]], fonetiko kaj parolado kaj lingva [[patologio]], aparte en rilato al la studo de tonaj lingvoj kaj al certaj specoj de voĉaj perturboj. Tamen, la plej ofta apliko de la termino "voĉregistro" estas ene de la kunteksto de kantado, kie ĝi estas uzata kiel unu el la gravaj difinaj trajtoj por klasifiki kantante voĉoj en grupojn laŭ la voĉaj tipoj.

== En arto ==
[[Sonarto]] (aŭ arto de sono) estas arto kiu enhavas diversan grupon de artaj praktikoj kiuj havas kiel ĉefa celo diversajn nociojn de sono, kio estas uzata kiel ĉefa rimedo. Kiel ĉe multaj ĝenroj de nuntempa arto, sonarto povas esti multfaka nature, aŭ esti uzata en hibridaj formoj. Sonarto povas esti konsiderata kiel elemento de multaj areoj kiel [[akustiko]], psikoakustiko, elektroniko, brumuziko, aŭdirimedoj, kamporegistro aŭ media sono, sonpejzaĝoj, esplorado de la homa korpo, [[skulptarto]], [[arkitekturo]], [[kino]] aŭ video kaj aliaj aspektoj de la nuna diskurso de nuntempa arto.

<gallery>
Image:DallasPublicLibrary Textured Screen.jpg|Harry Bertoia, Textured Screen, 1954
Image:Singing Ringing Tree Stitch.jpg|Panoptikono: The Singing Ringing Tree
Image:Blackpool tide organ.jpg|The Blackpool High Tide Organ
Image:The cristal baschet.jpg|The Cristal Baschet
Image:Moodswinger.jpg|Yuri Landman, Moodswinger, 2006
Image:Electrocardiophones with electroencephalophone softub4.jpg|2 elektrokardiofonoj kaj elektroencefalofono
</gallery>

[[Dosiero:Vielle.jpg|eta|dekstre|300ra|Mezepoka muzikisto en [[manuskripto]] de la [[14-a jarcento]].]]

[[Muziko]] ([[greka lingvo|greke]] μουσική (τέχνη) - ''musiké (téĥne) - arto de la [[muzoj]]'', en la [[latina lingvo|latina]] ''(ars) musica'' jam kun malpligranda signifo ''sonarto, sonaĵo, muzika prezentaĵo'') estas arta aŭ amuza ordo de sonoj. La nuntempa difino de muziko estas grande kritikita, sed kutime ofertita kiel serio de organizitaj sonoj kaj [[silento]]j, tempa en naturo kaj ĝenerale havanta iun gradon de [[ritmo]] kaj [[melodio]]. [[Harmonio]] estas kutime aldonita. Ĉiu kulturo ĉirkaŭ la mondo inventis formon de muziko uzate ĝin por servi multajn celojn - ĝi povas esti parto de religia rito, ĝi povas esti parto de festoj, ĝi povas esti formo de rakonto, aŭ ĝi povas esti formo de arta esprimo. Kvankam materialoj el kiuj oni produktas muzikinstrumentojn en la mondo varias vaste de loko al loko, ili povas esti subdividitaj en pluraj bazaj kategorioj kiuj klasifikas instrumentojn surbaze de la sonoj kiujn ili faras.

La sono, kombine kun la [[silento]], estas la krudmaterialo de la muziko. En muziko la sonoj estas kvalifikitaj en kategorioj kiel la jenaj: longaj kaj mallongaj, fortaj kaj malfortaj, basaj kaj malbasaj, agrablaj kaj malagrablaj. La sono estis ĉiam ligita al la ĉiutaga vivo de la homo. Laŭlonge de la historio la homa estaĵo inventis seriojn da reguloj kaj sistemoj por ordigi ĝin ĝis la konstruo de diversaj tipoj de muzika komunikilo.

== Vidu ankaŭ ==
* [[Aŭdo]]
* [[Bruo]]
* [[Eĥo]]
* [[Tonalto]]
* [[Absoluta sonsento]]
* [[Resonanco]]
* [[Resono]]
* [[Resonilo]]
* [[Parolsono]]
* [[Vokalo]]
* [[Konsonanto]]
* [[Voĉo]]
* [[Voĉforto]]
* [[Laŭteco]]
* [[Efiko de Doppler]]

== Proverbo ==
Ekzistas pluraj [[proverbo]]j pri sono en la [[Proverbaro Esperanta]] de [[L. L. Zamenhof]], inter ili<ref>{{Citaĵo el la reto |url=http://eo.lernu.net/biblioteko/proverboj/listo.php |titolo=Lernu |alirdato=2008-11-20 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20111225060747/http://eo.lernu.net/biblioteko/proverboj/listo.php |arkivdato=2011-12-25 }}</ref>:
* {{citaĵo|''Kia sono, tia resono.''}}
* {{citaĵo|''Kio akorde ne sonas, tio rimon ne donas.''}}
* {{citaĵo|''Kio al mi sonis, tion mi resonas.''}}

== Referencoj ==
{{Referencoj|2}}

== Bibliografio ==
* Benade, Arthur H (1976). Fundamentals of Musical Acoustics. New York: Oxford University Press. OCLC 2270137.
* Farina, Angelo; Tronchin, Lamberto (2004). ''Advanced techniques for measuring and reproducing spatial sound properties of auditoria. Proc. of International Symposium on Room Acoustics Design and Science (RADS)'', 11a–13a de aprilo 2004, Kioto, Japanio. [https://web.archive.org/web/20121110093244/http://www.ramsete.com/Public/Papers/190-RADS2004.pdf Artikolo] Alirita la 28an de oktobro 2019.
* L. E. Kinsler, A. R. Frey, A. B. Coppens, kaj J. V. Sanders, 1999. Fundamentals of Acoustics, kvara eldono (Wiley).
* Philip M. Morse kaj K. Uno Ingard, 1986. Theoretical Acoustics (Princeton University Press). ISBN 0-691-08425-4
* Allan D. Pierce, 1989. Acoustics: An Introduction to its Physical Principles and Applications (Acoustical Society of America). ISBN 0-88318-612-8
* Pompoli, Roberto; Prodi, Nicola (aprilo 2000). «Guidelines for Acoustical Measurements inside Historical Opera Houses: Procedures and Validation». Journal of Sound and Vibration 232 (1): 281-301. doi:10.1006/jsvi.1999.2821.
* D. R. Raichel, 2006. The Science and Applications of Acoustics, dua eldono (Springer). eISBN 0-387-30089-9
* Rayleigh, J. W. S. (1894). The Theory of Sound. New York: Dover. ISBN 0-8446-3028-4.
* Schiffman, Harvey (2001). «4». La Percepción Sensorial. Limusa Wiley. p.&nbsp;72. ISBN 968-18-5307-5.
* E. Skudrzyk, 1971. The Foundations of Acoustics: Basic Mathematics and Basic Acoustics (Springer).
* Stephens, R. W. B.; Bate, A. E. (1966). Acoustics and Vibrational Physics (dua eldono). London: Edward Arnold.
* Wilson, Charles E. (2006). Noise Control (Reviziita eldono). Malabar, FL: Krieger Publishing Company. ISBN 1-57524-237-0. OCLC 59223706.

{{-}}
{{Projektoj|commonscat=Sound|q=Sono|ReVo=son}}
{{-}}

{{Havenda artikolo|Sono}}

{{Bibliotekoj}}
[[Kategorio:Sono| ]]
[[Kategorio:Psikologio]]
[[Kategorio:Neŭrologio]]
[[Kategorio:Dinamikaj sistemoj]]
[[Kategorio:Diferencialaj ekvacioj]]
[[Kategorio:Akustiko]]
[[Kategorio:Fiziko]]
[[Kategorio:Fonetiko]]