Vidi fonton por Orikteropo

{{Taksonomio
|nomo = Orikteropo
|troveblo de fosilioj = frua [[mioceno]] ĝis nun
|dosiero = Orycteropus_afer_stuffed.jpg
|dosiero larĝo = 300px
|regno = [[Animalia]]
|regno2 = besto
|filumo = [[Chordata]]
|klaso = [[Mammalia]]
|superordo = [[Afrotheria]]
|ordo = '''Tubulidentata'''
|ordo aŭtoritato = [[Thomas Henry Hŭley|Hŭley]], 1872
|familio = '''Orycteropodidae'''
|genro = '''''Orycteropus'''''
|genro aŭtoritato = [[Georges Cuvier|G. Cuvier]], 1798
|statuso = LC
|statuso ref = <ref name=iucn>{{IUCN2008 | assessors = Lindsey, P., Cilliers, S., Griffin, M., Taylor, A., Lehmann, T. & Rathbun, G. | year = 2008 | id = 41504 | title = Orycteropus afer | downloaded = 8-an de oktobro 2012}}</ref>
|statuso sistemo = iucn3.1
|tendenco = unknown
|dunomo = Orycteropus afer
|dunomo aŭtoritato = ([[Peter Simon Pallas|Pallas]], 1766)
|mapo de vivoteritorioj ={{#invoke:Wikidata|claim|P181}}
|mapo de vivoteritorioj larĝo = 300px
|priskribo de mapo de vivoteritorioj = 
|vikispecio = Orycteropus afer
|komunejo = Orycteropus afer
}}

[[Dosiero:Erdferkel-drawing.jpg|eta|dekstra|300px|Desegnaĵo pri orikteropoj]]
'''Orikteropo''' (''Orycteropus afer''), foje ankaŭ nomata '''terporko''' laŭ rekta traduko de ĝia [[afrikansa lingvo|afrikansa]] nomo ''aardvark'', estas [[noktulo|nokta]] insektovora [[mamulo]], la sola vivanta ano de la [[zoologio|zoologia]] ordo de [[tubetodentuloj]] (''Tubulidentata''). Ĝi troviĝas preskaŭ ĉie en Afriko sude de [[Saharo]] (esceptoj estas nur iuj [[ĝangalo|ĝangalaj]] kaj [[dezerto|dezertaj]] areoj, kie malfacilas fosi) kondiĉe de loka dispono pri sufiĉe da [[termito]]j aŭ [[formiko]]j. En frua [[plejstoceno]], [[arealo]] de orikteropo estis multe pli vasta kaj inkluzivis [[Suda Eŭropo|Sudan Eŭropon]] kaj [[Sud-Okcidenta Azio|Sudokcidentan Azion]]. Populacioj de orikteropoj en [[Alĝerio]] kaj laŭ valo de [[Nilo]] formortis jam en niaj tempoj. Sur [[Madagaskaro]] vivis (supozeble) proksima genro ''[[Plesiorycteropus]]'', kiu formortis antaŭ ĉ. 1000 jaroj.

La matura orikteropo atingas longon de pli ol 1,5 m kaj pezon de ĉ. 65&nbsp;kg. Ĝi fosas rapide per siaj akraj ungegoj, kreante por si nestojn en la tero aŭ disŝirante termitajn kaj formikajn koloniojn, kies kolonianojn ĝi kaptas per sia longa (30&nbsp;cm) glueca [[lango]].

Unue pro evidenta simileco oni metis orikteropon en la familion de [[formikomanĝuloj]], sed nun oni scias, ke la similaj ecoj en konduto kaj aspekto estas rezulte de [[konverĝa evoluo]]. Vere, plej proksimaj konataj parencoj de orikteropoj estas [[makrosceliduloj]]. Krome, parencaj estas [[sireno (besto)|sirenoj]], [[prokaviuloj]], [[tenreko]]j kaj [[elefanto]]j.

== Priskribo ==
Kiel evidentas de la nomo, unu el plej notindaj ecoj de tubetodentuloj estas iliaj [[dento]]j. Dentoj de tubetodentuloj ne havas [[denta pulpo|pulpon]], sed konsistas je maldikaj, vertikalaj, paralelaj tuberoj de vazodentino (iom ekzota formo de [[dentino]]) kun individuaj sangaj kanaloj, kiujn tenas kune [[denta cemento|cemento]]. La dentoj ne havas [[denta emajlo|emajlon]] kaj konstante elfrotiĝas kaj rekreskas. Ĵusnaskintaj orikteropoj naskiĝas kun [[incizivo]]j kaj [[kanino]]j, sed baldaŭ ili forfalas. Plenkreskaj bestoj havas nur [[vangodento]]jn, kaj ilia [[denta formulo]] estas <math>\frac{0.0.2-3.3}{0.0.2.3}</math>

[[Genetiko|Genetike]], orikteropo estas [[viva fosilio]] kaj ĝiaj [[kromosomo]]j estas tre bone konservitaj, havante multajn ecojn de plej fruaj [[placentuloj]], kiujn ili havis antaŭ dispartiĝo je plej grandaj nunaj [[taksono]]j.<ref>
{{Citaĵo el novaĵo|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/2676377.stm|titolo=Great Uncle Aardvark?|alirdato=2008-01-10|dato=2003-01-20|eldoninto=BBC NEWS online — Science/Nature}}
</ref>

Aspekto de orikteropo estas tre ekzota. Ĝi estas diste simila al [[porko]] kun tre longa [[muzelo]], longaj [[oreloj]], preskaŭ kiel ĉe [[leporo]]j, kaj longa, muskuloza [[vosto]], simila al tiu de [[kanguruo]]. Ĝia korpo havas iom arkan formon kaj estas kovrita per maldensa, kruda hararo. La antaŭaj manoj havas nur po 4 fingrojn, sed la malantaŭaj havas ĉiujn 5. Ĉiu fingro havas grandan, fortikan [[ungego]]n kiu havas formon de ŝovelilo kaj estas adaptita por fosado. Buŝo estas malgranda kaj tubeca je formo, el kiu la besto povas protrudi longegan gluecan langon. La internaj strukturoj de [[nazo]] estas tre disvolvitaj kaj ebligas akutan [[flaro|flarpovon]]. Sur la muzelo estas abundaj [[vibriso]]j, per kiuj orikteropoj sentas vojon en siaj subteraj tuneloj. Kiel ĉe multaj noktaj animaloj, vidpovo de orikteropo estas monokroma.

Kutime, plenkreska orikteropo pezas inter 40 kaj 65&nbsp;kg kaj longas inter 1 kaj 1.3 metroj. Tre grandaj specianoj iam atingas longon de 2.2 metroj<ref name="eb">
{{Cite encyclopedia
  | title = Aardvark
  | encyclopedia = [[Encyclopaedia Britannica]] }}
</ref> kune kun la vosto (kiu per si mem povas esti ĉ. 70&nbsp;cm longa)<ref name="eb"/> La natura [[koloro]] de orikteropoj estas pale-flava ĝis griza, sed plej ofte ĝi estas malpura je grundo pro fosado. Inoj ofte havas brile-blankan pinton ĉe la vosto, kiu, verŝajne, helpas al idoj sekvi patrinon en mallumo. Hararo de orikteropo estas maldensa, sed ĝi havas tre dikan, malmolan kaj fortikan [[haŭto]]n, preskaŭ netrapikeblan por iuj ajn [[insekto]]j. Ofte orikteropoj dormas en [[formiko|formikaj]] nestoj, kie ili ĵus manĝetis, kaj kiam ili vekiĝas ili estas kovritaj je [[formika acido]]. Tiel ili fiodoras por plimulto de [[rabobesto]]j.

== Konduto ==
[[Dosiero:Orycteropus afer.jpg|eta|maldekstra|Orikteropo ripozas en zoo de [[Himeji]].]]
Orikteropo estas [[noktulo|nokta]] kaj solema animalo, kiu ripozas en siaj ternestoj dum tago kaj furaĝas nokte. Ĝi estas t.n. ''formikovoro'', t.e. manĝas preskaŭ ekskluzive [[formiko]]jn kaj [[termito]]jn.<ref name=EoM>{{Citaĵo el libro|titolo=The Encyclopedia of Mammals|aŭtoro=van Aarde, Rudi J.|jaro=1984|loko=Nov-Jorko|eldoninto=Facts on File|ISBN=0-87196-871-1|paĝoj=466–467|redaktinto=Macdonald, D.}}</ref> La sola [[frukto]], kiun manĝas orikteropo, estas aparta speco de [[kukumo]], kiu pro tio nomiĝas [[terporka kukumo]].

Orikteropoj eliras el siaj ternestoj vespere, en krepuskoj aŭ baldaŭe post sunsubiro. Furaĝzono de aparta speciano estas averaĝe en radiuso ĉ. 20-30 kilometrojn for de la ternesto<ref name="eb"/>. Ĝia fortega flarpovo helpas al orikteropo facile trovi nestojn de koloniaj [[insekto]]j, dum ĝiaj longaj kaj potencaj oreloj helpas eviti rabobestojn. Kiam ĝi alvenas al nesto de formikoj aŭ termitoj, ĝi rapidege disfosas ĝin per siaj ungegoj kaj kaptas enormajn kvantojn de la insektoj per sia longa (ĝis 30&nbsp;cm), glueca lango. Onikalkule, orikteropo povas kapti ĝis 50000 da insektoj dum unu nokto.<ref name="eb"/> Respondaj atakoj de la insektoj estas senfrutaj, ĉar neniu insekto povas tramordi aŭ trapiki dikegan, malmolan haŭton de terporko.

Orikteropo estas noteble rapida fosisto, kaj facile trafosas eĉ plej malmolan grundon aŭ kruston de termita nesto. Dum fosado, ĝi scipovas fermi siajn nazotruojn por protekti sian senseman nazon de terpolvo. Krom insektaj nestoj, terporkoj fosas multajn ternestojn kaj tuneloj por loĝi. Krom ĉefa ternesto, kie orikteropo tagumas kaj pariĝas, ĝi havas multajn rifuĝejajn tunelojn tra tuta sia furaĝareo. Ĉefa ternesto estas kutime tre granda kaj disvolvita, ĝis 13 metroj longa, kun multaj branĉoj kaj eliroj, kaj orikteropo kontinue rekonstruas kaj replanas ĝin.<ref name=EoM /> Ofte ĝi tute forlasas oldan terneston kaj fosas la novan en nova loko. Forlasitaj ternestoj de orikteropoj estas kutime reuzataj far malpli grandaj animaloj, kiel [[afrika sovaĝa hundo]].<ref name="eb"/> Orikteropoj estas tre solema. Plej ofte nur paroj dum pariĝa sezono aŭ inoj kun siaj idoj kunekzistas en sama ternesto. Se terporko estas atakita en sia tunelo, ĝi faligas la tunelon post si aŭ retroturnas kaj atakas per ungegoj.

[[Dosiero:Aardvarks.jpg|eta|maldekstra|Orikteropa ino kun ido]]
Terporkoj pariĝas nur dum aparta sezono. Inoj preskaŭ ĉiam naskas po unu ido post 7-monata periodo de [[gravedeco]]. Ĵusnaskinta terporkido pezas ĉ. 2 kilogramojn. Ĝi povas iri ekster la ternesto post nur du semajnoj de aĝo, kapablas manĝi termitojn paralele kun lakto post 14 semajnoj kaj ne plu besonas lakton post 16 semajnoj.<ref name="eb"/><ref name=EoM/> Ĉe ses monatoj de aĝo ĝi povas fosi proprajn ternestojn, sed plej ofte plu restas kun sia patrino ĝis [[pariĝa sezono]]. Plej kutime ĝi estas fiziologie sekse fekunda je sekvanta pariĝa sezono. En kapteco orikteropoj vivas ĝis 24 jaroj<ref name="eb"/>, sed en naturaj kondiĉoj la [[vivdaŭro]] estas supozeble malpli longa.

Naturaj malamikoj de orikteropoj estas [[leo]]j, [[leopardo]]j, [[hieno]]j kaj [[pitono]]j. Ilin ankaŭ ofte atakas [[ĉashundo]]j. Kutime oriteropo penas eviti rabobestojn kaŝante sin en ternestojn aŭ forkuri de ili. Orikteropoj povas kuri je zigzaga maniero, konfuzante la atakanton. Kiam nenio helpas, ili luktas, atakante per siaj ungegoj, brakoj kaj vosto. Foje ili falas dorsen kaj luktas per ĉiuj kvar piedoj.

Ofte orikteropo restas dum longa tempo en formika nesto, kaj, elirante, ĝi fiodoras je [[formika acido]]. Multaj rabobestoj trovas tiun odoron malplezura kaj ne atakas la orikteropon. Krome, dikega haŭto de orikteropo ankaŭ servas por ioma protekto.

== Ekologio ==
Tiuj [[Afrotropiso|afrotropisaj]] bestoj vivas tra tuta [[subsahara Afriko]]. Ili troveblas en [[savano]]j, [[herbejo]]j, [[duonarbaro]]j kaj [[arbustaro]]j. Ili ĝenerale tre bone adaptiĝas al iu ajn ekologia zono, se tie la grundo estas sufiĉe mola for fosi kaj se ekzistas sufiĉe grandaj kvantoj de [[formiko]]j kaj [[termito]]j.<ref name=awf>
{{Citaĵo el la reto|url=http://www.awf.org/content/wildlife/detail/aardvark|titolo=Aardvark|alirdato=2008-01-10|eldoninto=African Wildlife Foundation}}
</ref>

== Mitologio kaj popola kulturo ==
[[Dosiero:Cerebus112and113.jpg|eta|dekstra|Kovrilo de unu el tomoj de [[Cerebus the Aardvark]].]]
Orikteropo estas populara en Afrika [[folkloro]] pro ĝia diligenta serĉo por manĝaĵoj kaj nevundebleco kontraŭ insektoj. [[Haŭsoj|Haŭsaj]] sorĉistoj kreas [[amuleto]]n el orikteropaj [[koro]], [[kranio]] kaj ungegoj, kiujn ili kunbindas per [[radiko]] de certa arbo. Se oni vindas la amuleton en pecon de haŭto kaj surhavas ĝin sur sia brusto, ĝi povas, laŭkrede, doni al la posedanto eblon trairi tra muroj en la nokto. Onidire, la amuleton plej ofte uzas ŝtelistoj kaj junuloj, kiuj celas viziti junajn knabinojn sen permeso de iliaj gepatroj.<ref>
{{Citaĵo el la reto|url=http://www.themagicalbuffet.com/Issues/Vol02_Iss07/Article_049.html|titolo=Cute as a Button but a Pain in my Butt: The Aardvark|alirdato=2008-01-10|persona nomo=Rebecca}}
</ref>

En Eŭropa kaj Usona popola kulturo orikteropoj ofte aperas kiel roluloj. Ekzemple, la ĉefrolulo de populara porinfana televidserio [[Arthur (televidserio)|Arthur]], tradukata en multajn lingvojn kaj dissendata en pli ol 100 landoj, estas orikteropo.<ref>http://www.wkyc.com/news/local/news_article.aspx?storyid=107290&catid=3</ref>
En alia animacia serio, [[The Ant and the Aardvark]], unu el ĉefroluloj estas blua orikteropo, kiu ade provas (malsukcese) kapti kaj manĝi sian kontraŭulon, la formikon (ambaŭ estas voĉitaj far [[John Byner]]).

Orikteropo de nomo Cerebus estas ĉefrolulo de Usona [[komikso|komiksa]] serio [[Cerebus the Aardvark]] far [[Dave Sim]] kaj [[Gerhard (komiks-artisto)|Gerhard]], kiu daŭris ekde [[1977]] ĝis [[2004]] kaj estis supozeble la plej longa [[bildliteraturo|bildliteratura]] serio en historio de homaro.

Dub kreo de komiksa heroo [[Spiderman]], [[Stan Lee]] kaj [[Steve Ditko]] unue alvenis al ideo de homa-orikteropa superheroo "Aardvarkman", kiu povu kontroli hordojn de formikoj. Tamen tia superheroo estis nekongrua kun sociaj stereotipoj de la tempo. Kiel Ditko klarigis, "la ideo de longa malbela lango ŝajnis aparteni al io nature malbona, kaj lango tiom longa kun buŝo tiom malgranda ŝajnis ridinda". Eventuale la orikteropa temo gvidis ilin al ideo de Spiderman kun liaj gluecaj retoj, kaj skizoj de Aardvarkman estis reuzitaj por kreo de supermalamiko Toad (''la [[Bufo]]'').<ref>DeFalco, Tom; Lee, Stan (2001). O'Neill, Cynthia. ed. Spider-Man: The Ultimate Guide. New York: Dorling Kindersley. ISBN 0-7894-7946-X.</ref>

== Referencoj ==
{{Referencoj}}
<!--{{Commons|Orycteropus afer}}-->
{{-}}

{{Portalo|Zoologio}}

[[Kategorio:Tubetodentuloj]]
[[Kategorio:Afrotropisa faŭno]]