Vidi fonton por Max Planck

{{Informkesto sciencisto}}
'''Max Karl Ernst Ludwig PLANCK''' {{prononco|maks plank}} (naskiĝis la [[23-an de aprilo]] [[1858]] en [[Kilo (urbo)|Kilo]], mortis la [[4-an de oktobro]] [[1947]] en [[Göttingen]]) estis [[germana]] [[fizikisto]]. Li studis fizikon en [[Munkeno]] kaj [[Berlino]] kaj doktoriĝis en la jaro 1879 pri [[termodinamiko|termodinamika]] temo. Post kelkaj jaroj kiel docento en Munkeno, li en 1885 fariĝis profesoro pri fiziko en [[Kilo (urbo)|Kilo]], kaj poste (1889 - 1928) li okupis samspecan postenon en Berlino. Li estis aktiva membro de diversaj sciencaj asocioj.

La plej grava scienca merito de Max Planck estas la evoluigo de la [[kvantumteorio]], kiu fondis tute novan esplorkampon de la fiziko: la [[Kvantuma mekaniko|kvantummekanikon]]. En la jaro 1918 Max Planck gajnis la [[Nobel-premio pri fiziko|Nobel-premion pri fiziko]].

En [[1948]], the [[Germanio|germana]] scienca institucio [[Kaiser-Wilhelm-Societo]] (de kiu Planck estis dufoje prezidanto) estis renomita [[Max-Planck-Societo]] (MPS). La MPS nuntempe inkludas 83 instituciojn reprezentantajn ampleksan gamon de sciencaj direktoj.

== Vivo ==
=== Ekkariero ===
Planck venis el tradicia, intelektula familio. Lia patroflanka pra-avo kaj avo estis kaj ambaŭ pri teologiaj profesoroj en [[Universitato de Gotingeno|Gotingeno]]; lia patro estis profesoro de [[juro]] en la [[Universitato de Kiel]]<ref>{{Citaĵo el libro|titolo=A Gestalt Aether Theory on the Nature of Light and Related Phenomena: A New Physics|familia nomo=Dilip|persona nomo=James|jaro=2017|eldoninto=Educreation Publishing|ISBN=9781545703182|paĝo=6}}</ref> kaj [[Munkena universitato|Munkeno]]. Unu el liaj onkloj estis ankaŭ juĝisto.<ref name=":0">{{Citaĵo el libro|url=https://books.google.com/?id=W3GvwcZEYwsC&pg=PT5&dq=max+planck+move+munich#v=onepage&q=max%20planck%20move%20munich&f=false|titolo=Max Planck: Revolutionary Physicist|familia nomo=Weir|persona nomo=Jane|dato=2009|eldoninto=Capstone|ISBN=9780756540739|lingvo=en}}</ref>

[[Dosiero:Max Planck signature 10 years old.jpg|eta|maldekstra|Subskribo de Max Planck kiam li estis dek-jaraĝa.]]
Planck naskiĝis en 1858 en [[Kiel]], [[Holstein]], al Johann Julius Wilhelm Planck kaj lia dua edzino, Emma Patzig. Li estis baptita kun la nomo ''Karl Ernst Ludwig Marx Planck''; el tiuj nomoj, ''Marx'' (nune eksmoda varianto de ''Markus'' aŭ eble simple eraro por ''Max'', kiu estas fakte mallongigo por ''Maximilian'') estis indikita kiel la [[nomo|"alvoknomo"]].<ref>Christoph Seidler, [http://www.spiegel.de/wissenschaft/mensch/0,1518,549404,00.html ''Gestatten, Marx Planck''] En webarchive [https://web.archive.org/web/20110629070656/http://www.spiegel.de/wissenschaft/mensch/0,1518,549404,00.html] 29a de junio 2011, Spiegel rete, 24a de aprilo 2008</ref> Tamen, je la aĝo de dek li subskribis per la nomo ''Max'' kaj uzis tiun por la cetero de sia vivo.<ref>[http://mpg.de/bilderBerichteDokumente/dokumentation/pressemitteilungen/2008/pressemitteilung20080424/index.html Press release] En Webarchive [https://web.archive.org/web/20091018023747/http://mpg.de/bilderBerichteDokumente/dokumentation/pressemitteilungen/2008/pressemitteilung20080424/index.html] 18a de oktobro 2009 de [[Max Planck Societo]] pri la nomo Max Planck.</ref>

Li estis la sesa filo en la familio, kvankam du el liaj fratoj estis el la unua geedzeco de lia patro. [[Milito]] estis io ofta dum la fruaj jaroj de Planck kaj inter liaj plej fruaj memoroj estis la irado de [[Regno Prusio|Prusiaj]] kaj [[Aŭstria Imperio|Aŭstriaj]] trupoj en Kiel dum la [[Dania-Germana Milito|Dani-Germana Milito]] en 1864.<ref name=":0" /> En 1867 la familio translokiĝis al [[Munkeno]], kaj Planck aliĝis al la [[gimnazio]] de Maksimilianoj, kie li venis sub la tutorado de Hermann Müller, matematikisto kiu prenis intereson en la junulo, kaj instruis al li [[astronomio]]n kaj [[mekaniko]]n same kiel matematikon. Estis el Müller de kiu Planck unuafoje lernis la principon de konservado de energio. Planck gradiĝis frue, estante 17-jaraĝa.<ref>''Encyclopædia Britannica: Max Planck''</ref> Tiel Planck unuafoje venis en kontakto kun la fako de [[fiziko]].

Planck ĝuis kiam li eklernis muzikon. Li ekhavis kantolecionojn kaj ludis [[piano]]n, [[organo]]n kaj [[violonĉelo]]n, kaj komponis kantojn kaj [[opero]]jn. Tamen, anstataŭ muzikon li elektis studi fizikon.
[[Dosiero:Max Planck 1878.GIF|eta|maldekstra|upright|Planck kiel junulo, 1878.]]

La munkena profesoro pri fiziko [[Philipp von Jolly]] avertis Planck kontraŭ eniri en fizikon, dirante, "en tiu fako, preskaŭ ĉio estas jam malkovrita, kaj ĉio kio restas estas plenigi kelkajn truojn."<ref>{{Citaĵo el libro|titolo=The discoveries: great breakthroughs in twentieth-century science, including the original papers|familia nomo=Lightman|persona nomo=Alan P.|jaro=2005|loko=Toronto|eldoninto=Alfred A. Knopf Canada|ISBN=0-676-97789-8|paĝo=8}}</ref> Planck respondis, ke li ne volas malkovri novajn aferojn, sed nur kompreni la konatajn fundamentojn de la fako, kaj tiel komencis studojn en 1874 en la [[Universitato de Munkeno]]. Sur la superrigardo de Jolly, Planck plenumis la nurajn eksperimentojn de sia scienca kariero, studante la [[difuzo]]n de [[hidrogeno]] tra varmigita [[plateno]], sed transigis al la [[teoria fiziko]].

En 1877 li iris al la [[Humboldt Universitato de Berlino|Friedrich Wilhelms Universitato]] en Berlino dum unu lernojaro kun fizikistoj [[Hermann von Helmholtz]] kaj [[Gustav Kirchhoff]] kaj matematikisto [[Karl Weierstrass]]. Li verkis, ke Helmholtz neniam estis tre preparita, parolis malrapide, miskalkulis senfine, kaj enuigis siajn aŭskultantojn, dum Kirchhoff parolis zorge en preparitaj klasoj kiuj estis sekaj kaj monotonaj. Li tuj amikiĝis kun Helmholtz. Estante tie li entreprenis programon de ĉefe mem-studo pri la verkoj de [[Rudolf Clausius|Clausius]], kio kondukis lin elekti [[termodinamiko]]n kiel sian fakon.

En oktobro 1878 Planck aprobis siajn kvalifikajn ekzamenojn kaj en februaro 1879 defendis sian disertacion, ''Über den zweiten Hauptsatz der mechanischen Wärmetheorie'' (''Pri la dua leĝo de termodinamiko''). Li por mallonge instruis matematikon kaj fizikon en sia iama lernejo en Munkeno.

Ĉirkaŭ la jaro 1880, Planck estis atinginta la du plej altajn akademiajn gradojn proponitajn en Eŭropo. La unua estis doktoriga grado post li kompletigis sian publikaĵon ppost detaligi sian esploron kaj teorion de termodinamiko.<ref name=":0" /> Li poste prezentis sian disertacion nome ''Gleichgewichtszustände isotroper Körper in verschiedenen Temperaturen'' (''Ekvilibraj statoj de izotropaj korpoj je diferencaj temperaturoj''), kio havigis al li [[habilitigo]]n.

=== Akademia kariero ===
Per la finkompletigo de sia habilitiga disertacio, Planck iĝis nepagita ''[[Privatdozent]]'' (germana akademia rango komparebla al la helpanta profesoro) en Munkeno, atendante ĝis oni proponu al li akademian postenon. Kvankam li estis dekomence ignorita fare de la akademia komunumo, li pluigis sian laboron en la fako de [[teorio de varmo]] kaj malkovris unu post alia la saman [[Termodinamiko|termodinamikajn]] formalismojn kiel [[Josiah Willard Gibbs|Gibbs]] sen konstati tion. La ideoj de Clausius pri [[entropio]] okupis centran rolon en sia verkaro.

En aprilo 1885, la [[Universitato de Kiel]] nomumis Planck kiel helpoprofesoro pri [[teoria fiziko]]. Sekvis plia laboro pri entropio kaj ties traktado, speciale aplikita en [[fizika kemio]]. Li publikigis ''Traktaton pri termodinamiko'' en 1897.<ref>{{Citaĵo el libro|url=http://gutenberg.org/ebooks/31564|titolo=Vorlesungen über Thermodynamik|alirdato=27a de junio 2012|familia nomo=Planck|persona nomo=Max|jaro=1897|loko=Leipzig|eldoninto=Verlag Von Veit & Company}} Anglalingva traduko: {{Citaĵo el libro|url=https://archive.org/details/treatiseonthermo00planrich|titolo=Treatise on Thermodynamics|alirdato=27a de junio 2012|familia nomo=Planck|persona nomo=Max|jaro=1903|loko=Londono|eldoninto=Longmans, Green, and Company|citaĵo=Treatise on Thermodynamics.}}</ref> Li proponis termodinamikan bazon por la teorio de [[Svante Arrhenius]] pri [[elektrolito|elektrolita]] disociacio.

En 1889 li estis nomumita sukcedanto al la posteno de Kirchhoff en la [[Humboldt Universitato de Berlino|Friedrich Wilhelms Universitato]] en Berlino<ref>{{cite web |url=https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1918/planck-bio.html |title=Max Planck - Biographical |last1= |first1= |last2= |first2= |date= |website=Nobelprize.org |publisher=Nobel Prize Organisation |access-date=26a de februaro 2017}}</ref> – supozeble per interveno de Helmholtz – kaj ĉirkaŭ 1892 iĝis plena profesoro. En 1907 al Planck oni proponis la postenon de [[Ludwig Boltzmann|Boltzmann]] en [[Vieno]], sed li malakceptis por resti en Berlino. Dum 1909, kiel profesoro de la Universitato de Berlino, li estis invitita iĝi la profesoro Ernest Kempton Adams pri Teoria Fiziko en la [[Kolumbia Universitato]] en [[Novjorko]]. Serio de liaj klasoj estis tradukita kaj kun-publikigita de la profesoro de la Kolumbia Universitato nome [[Albert Potter Wills|A. P. Wills]].<ref>{{Citaĵo el libro|url=https://archive.org/details/cu31924060184375|titolo=Four lectures on mathematics: delivered at Columbia University in 1911|alirdato=5a de julio 2011|aŭtoro=Jacques Hadamard|jaro=1915|eldoninto=Columbia University Press|paĝoj=7–}}</ref> Li retiriĝis el Berlino la 10an de januaro 1926,<ref>{{Cite web|title=Max Planck — Humboldt-Universität zu Berlin|url=https://www.hu-berlin.de/en/about/history/nobel-laureates/planck/|website=www.hu-berlin.de|accessdate=15a de majo 2016|language=en}}</ref> kaj estis sukcedita de [[Erwin Schrödinger]].<ref>{{Cite web|title=Erwin Schrödinger — Humboldt-Universität zu Berlin|url=https://www.hu-berlin.de/en/about/history/nobel-laureates/schroedinger|website=www.hu-berlin.de|accessdate=15a de majo 2016|language=en}}</ref>

== Familio ==
En 1886 li geedziĝis kun Mary Merck, fratino de lia samklasano. La paro havis kvar infanojn, Carl (1888), ĝemelojn Emma kaj Greta (1889) kaj Erwin (1893). La hejmo de la Planck-paro estis socia salono de tiatempaj berlinaj sciencistoj, kaj iliaj amikoj inkludis [[Albert Einstein]], [[Otto Hahn]], [[Lise Meitner|Lisa Meitner]], kaj [[Adolf von Harnack]]. Lia edzino mortis en julio 1909, kaj du jarojn poste li geedziĝis kun Marga von Haslin, kiu naskis sian filon Herman en 1911. Pliaj tragedioj trafis lian familion: lia majoratulo, Carl, estis mortigita en [[Unua Mondmilito]] (1916), kaj lia filo Erwin estis kaptita fare de la franca armeo en tiu milito; Lia filino Greta mortis naskante sian plej aĝan filinon en 1917, kaj ŝia ĝemela fratino mortis en similaj cirkonstancoj du jarojn poste; lia filo Erwin estis ekzekutita en 1945 fare de la nazioj, por lia parto en la [[Atenco de la 20-a de julio 1944|bombatenco]] kontraŭ Adolf Hitler jaron pli frue.

Dum la [[Dua Mondmilito]], Berlino estis peze bombita, kaj Plank moviĝis kun sia familio al malproksima kampara areo. En februaro 1942 lia domo estis bombita de la aero kaj tute detruita, kaj la plej multaj el liaj sciencaj notoj kaj leteroj kiujn li konservis estis perditaj. La familio poste translokiĝis al [[Göttingen]], kie li mortis en la aĝo de 89 jaroj.

== Profesoro en la Berlina Universitato ==
Kiel profesoro en la [[Humboldt-Universitato en Berlino]], Planck aliĝis al la loka Societo de Fizikistoj. Li poste skribis pri tiu epoko: "En tiuj tagoj mi estis esence la nura teoria fizikisto tie, kaj tial la aferoj ne estis tiom facilaj por mi, ĉar mi ekmenciis [[entropio]]n, sed tio ne estis tre enmoda, kaj mi estis konsiderita matematika rarulo".<ref>{{Cite journal
 |last1     = Verband Deutscher Elektrotechniker
 |last2     = Elektrotechnischer Verein (Berlin, Germany)
 |year      = 1948
 |journal   = ETZ: Elektrotechnische Zeitschrift
 |title     = ETZ: Elektrotechnische Zeitschrift: Ausg. A.
 |volume    = 69
 |issue     = A
 |publisher = VDE-Verlag
 |language  = de
 |url       = https://books.google.com/books?id=ZFE7AAAAMAAJ
}}, [https://www.google.com/search?&tbs=bks%3A1&q=planck++%22damals+der+einzige+theoretische%22 resumo] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20220616031722/http://www.google.com/search?&tbs=bks%3A1&q=planck%20%20%22damals%20der%20einzige%20theoretische%22 |date=2022-06-16 }}</ref> Pere de liaj iniciatoj, variaj lokaj Societoj de Fizikistoj de Germanio kuniĝis en 1898 por formi la Germanan Fizikistan Societon (''Deutsche Physikalische Gesellschaft'', DPG); el 1905 ĝis 1909 Planck estis ĝia prezidanto.

[[Dosiero:Max Planck Wirkungsquantums 20050815.jpg|eta|dekstra|Memortabulo ĉe la [[Humboldt-Universitato en Berlino]]: "Max Planck, malkovrinto de la elementara kvantumo de agado ''h'', instruis en tiu konstruaĵo el 1889 ĝis 1928."]]

Planck startigis ses-semestran kurson de prelegoj pri [[teoria fiziko]], "seka, iom nepersona" laŭ [[Lise Meitner]], "ne uzante notojn, neniam farante erarojn, neniam dubante; la plej bonkvalita preleganto kiuj mi iam aŭdis" laŭ angla partoprenanto, nome James R. Partington, kiu pluis: "Estis ĉiam multaj starantoj ĉirkaŭ la ĉambro. Ĉar la prelegejo estis bone varmigita kaj tre densplena, kelkaj el la aŭskultantoj de tempo al tempo falis surplanken, sed tio ne ĝenis la prelegon." Planck ne establis fakte "skolon"; la nombro de liaj gradiĝintaj studentoj estis nur ĉirkaŭ 20, inter ili:

* 1897 [[Max Abraham]] (1875–1922)
* 1903 [[Max von Laue]] (1879–1960)
* 1904 [[Moritz Schlick]] (1882–1936)
* 1906 [[Walther Meissner]] (1882–1974)
* 1907 Fritz Reiche (1883–1960)
* 1912 Walter Schottky (1886–1976)
* 1914 [[Walther Bothe]] (1891–1957)<ref>{{Cite web|url=https://www.genealogy.math.ndsu.nodak.edu/id.php?id=20750|title=Max Planck – The Mathematics Genealogy Project|website=www.genealogy.math.ndsu.nodak.edu|access-date=5a de Junio 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170608023459/https://www.genealogy.math.ndsu.nodak.edu/id.php?id=20750|archive-date=8a de Junio 2017|url-status=live}}</ref>

=== Nigra-korpa radiado ===
En 1894, Planck turnis sian atenton al la problemo de la [[nigra-korpa radiado]]. Tiu problemo estis jam starigita de Kirchhoff en 1859: "kiel la intenseco de la elektromagneta radiado elsendita de [[nigra korpo]] (perfekta absorbanto, konata ankaŭ kiel kavaĵa radianto) dependas el la [[frekvenco]] de la radiado (t.e., la koloro de la [[lumo]]) kaj el la temperaturo de la korpo?". La demando estis esplorita eksperimente, sed neniu teoria traktado kongruis kun la eksperimentaj valoroj. [[Wilhelm Wien]] proponis la [[Leĝo de Wien pri radiado|leĝon de Wien]], kiu ĝuste antaŭdiris la kutimaron je altaj frekvencoj, sed malsukcesis je malaltaj frekvencoj. La Leĝo Rayleigh–Jeans, nome alia alproksimiĝo al la problemo, kongruis kun la eksperimentaj rezultoj je malaltaj frekvencoj, sed kreis tion kio estis poste konata kiel la "ultraviola katastrofo" je altaj frekvencoj. Tamen, kontraŭ multaj lernolibroj, tio ne estis motivado por Planck.<ref name="Kragh">Por klara alproksimiĝo al la komplekseco de la intelektaj motivoj por la kvantumo ĉe Planck, por lia nedezirita akcepto de ties implikaĵoj, vidu Helge Kragh,
[https://physicsworld.com/a/max-planck-the-reluctant-revolutionary/ Max Planck: the reluctant revolutionary] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20220706194727/https://physicsworld.com/a/max-planck-the-reluctant-revolutionary/ |date=2022-07-06 }}, ''Physics World''. Decembro 2000.</ref>

[[Dosiero:Boltzmann-Ludwig.jpg|eta|maldekstre|230px|Planck reviziis sian unuan alproksimiĝon al la nigra-korpa radiado, fidante al la statistika interpretado fare de [[Ludwig Boltzmann|Boltzmann]] de la [[dua leĝo de termodinamiko]] kiel vojo akiri pli fundamentan komprenon de la principoj malantaŭ sia radiad-leĝo.]]
La unua proponita solvo de Planck al la problemo en 1899 sekvis el tio kion Planck nomis la "principo de elementa disordo", kio ebligis, ke li derivu la leĝon de Wien el nombraj supozoj pri la entropio de ideala oscililo, kreante tion kio estis referencita kiel la leĝo Wien–Planck. Tuj oni trovis, ke eksperimenta pruvaro ne konfirmis la novan leĝon entute, ĝis Planck alvenis al frustracio. Planck reviziis sian alproksimiĝon, derivante la unuan version de la fama [[Leĝo de Planck|Leĝo de Planck pri la nigra-korpa radiado]], kiu bone priskribis la eksperimente observitan nigra-korpan spektron. Ĝi estis por la unua fojo proponita en kunsido de DPG la 19an de Oktobro 1900 kaj publikigita en 1901. Tiu unua derivaĵo ne inkludis energikvantigon, kaj ne uzis [[Statistika mekaniko|statistikan mekanikon]], por kio li sentis malinklinon. En Novembro 1900 Planck reviziis tiun unuan alproksimiĝon, fidante al la statistika interpretado fare de [[Ludwig Boltzmann|Boltzmann]] de la [[dua leĝo de termodinamiko]] kiel vojo akiri pli fundamentan komprenon de la principoj malantaŭ sia radiad-leĝo. Ĉar Planck estis tre malfidaj de la filozofiaj kaj fizikaj implikoj de tia interpretado de la alproksimiĝo fare de Boltzmann, lia reago estis, kiel li mem poste asertis, "ago de malespero ... Mi estis preta oferi ajnan el miaj antaŭaj konvinkoj pri fiziko".<ref name="Kragh"/>

La centra dedukto malantaŭ lia nova derivaĵo, prezentita al la DPG la 14an de Decembro 1900, estis la supozo, nune konata kiel la postulato de Planck, ke elektromagneta energio povus esti elsendita nur en kvantigita formo, alivorte, la energio povus esti nur multoblo de elementa unuo:

:<math>E = h\nu</math>

kie ''h'' estas la [[Konstanto de Planck]], konata ankaŭ kiel kvantuma agado de Planck (jam enkondukita en 1899), kaj ''ν'' estas la frekvenco de la radiado. Oni notu, ke la elementaj unuoj de energio tie studitaj estas reprezentataj per ''hν'' kaj ne simple per ''ν''. Fizikistoj nune nomas tiujn kvantumaj fotonoj, kaj fotono de frekvenco ''ν'' havos sian propran specifan kaj unikam energion. La totala energio je tiu frekvenco estas tiam egala al ''hν'' multobligita per la nombro de fotonoj je tiu frekvenco.

[[Dosiero:Max Planck Nobel 1918.jpg|eta|upright|Planck en 1918, nome la jaro en kiu oni atribuis al li la [[Nobel-premio pri fiziko|Nobel-premion pri fiziko]] pro sia verko pri [[Kvantuma mekaniko|kvantuma teorio]].]]
Dekomence Planck konsideris, ke la kvantigo estis nur "pure formala supozo ... fakte mi ne pensis multe prie ..."; nune tiu supozo, nekongruebla kun la [[klasika fiziko]], estas koneiderita kiel la nasko de la [[kvantuma fiziko]] kaj la pli granda intelekta plenumo de la kariero de Planck ([[Ludwig Boltzmann]] estis studante en priteoria artikolo en 1877 la eblon, ke energiaj statoj de fizika sistemo estu diskretaj). La malkovro de la konstanto de Planck permesis lin difini novan universalan serion de [[Unuoj de Planck|fizikaj unuoj]] (kiel la longo de Planck kaj la maso de Planck), ĉiuj bazitaj sur fundamentaj fizikaj konstantoj sur kio multo de la kvantuma teorio estas bazita. Agnoske al la fundamenta kontribuo de Planck al nova branĉo de fiziko, oni atribuis al li la [[Nobel-premio pri fiziko|Nobel-premion pri fiziko]] en 1918 (li fakte ricevis la premion en 1919).<ref>Kragh, Helge (1a de Decembro 2000), Max Planck: the reluctant revolutionary, PhysicsWorld.com</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1918/|title=The Nobel Prize in Physics 1918|website=www.nobelprize.org|access-date=11a de Junio 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170609233007/http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1918/|archive-date=9a de Junio 2017|url-status=live}}</ref>

Sekve, Planck klopodis kapti la signifon de la energia kvantumo, sed malsukcese. "Miaj malsukcesaj klopodoj iome reintegrigi la ago-kvantumon en klasika teorio pluis dum kelkaj jaroj kaj faris al mi multan penadon." Eĉ kelkajn jaroj poste, aliaj fizikistoj kiel [[John William Strutt Rayleigh|Rayleigh]], [[James Jeans|Jeans]], kaj [[Hendrik Lorentz|Lorentz]] metis la konstanton de Planck en [[nulo]] por aliri al la klasika teorio, sed Planck bone sciis, ke tiu konstanto havas precizam nenulan valoron. "Mi ne kapablis kompreni la obstinecon de Jeans – li estas ekzemplo de teoriulo kiel neniam ekzistis, same kiel [[Hegel]] estis por filozofio. Multe pli malbone por la faktoj se ili ne koincidis."<ref>Heilbron, 2000, [https://books.google.com/books?id=d5zKH2Bx2AwC&pg=PA8 page 8] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20180417074508/https://books.google.com/books?id=d5zKH2Bx2AwC&pg=PA8 |date=2018-04-17 }}</ref>

[[Max Born]] skribis pri Planck: "Li estis nature konservativa menso; li havis neniom da revoluciulo kaj estis tute skeptika pri spekulativado. Krome lia kredo en la konvinka forto de la logika resonado el faktoj estis tiom forta ke li ne eltenis sin el anoncado de la plej revolucia ideo kiu iam skuis fizikon."<ref name="frs">Born, M. (1948). [https://royalsocietypublishing.org/doi/10.1098/rsbm.1948.0024 "Max Karl Ernst Ludwig Planck. 1858–1947".] Obituary Notices of Fellows of the Royal Society. 6 (17): 161–188. doi:10.1098/rsbm.1948.0024.</ref>

=== Einstein kaj la teorio de relativeco ===
[[Dosiero:Einstein patentoffice.jpg|alt=Head and shoulders shot of a young, moustached man with dark, curly hair wearing a plaid suit and vest, striped shirt, and a dark tie.|eta|maldekstre|Albert Einstein en 1904 (25-jaraĝa).]]
En 1905, la tri epokfaraj artikoloj de [[Albert Einstein]] estis publikigitaj en la gazeto ''Annalen der Physik''. Planck estis inter la malmultaj kiuj tuj rekonis la signifon de la [[speciala teorio de relativeco]]. Danke al lia influo, tiu teorio estis tuj amplekse akceptita en Germanio. Ankaŭ Planck kontribuis konsiderinde al etendo de la speciala teorio de relativeco. Por ekzemplo, li refaris la teorion laŭ terminoj de klasika agado.<ref>''Einstein and the Quantum'', A. Douglas Stone, Princeton University Press, Princeton and Oxford, ĉapitro 9a, ''Tripping the light heuristic'', 2013.</ref>

La hipotezo de Einstein pri luma ''kvantumo'' ([[fotono]]j), bazita sur la malkovroj fare de [[Heinrich Hertz]] en 1887 pri elektromagnet aesplorado (kaj plua esplorado fare de [[Philipp Lenard]]) pri la [[fotoelektra efiko]], estis dekomence malakceptita de Planck. Li estis malema komplete malakcepti la teorion de [[James Clerk Maxwell|Maxwell]] pri [[elektrodinamiko]]. "La teorio de lumo estus rifuzita ne dum jardekoj, sed dum jarcentoj, en la epoko kiam [[Christiaan Huygens]] kuraĝis lukti kontraŭ la forta elsendo-teorio de [[Isaac Newton]] ..."<ref>{{Citaĵo el libro|titolo=Atoms and Photons and Quanta, Oh My!: Ask the physicist about atomic, nuclear, and quantum physics|familia nomo=Baker|persona nomo=F. Todd|jaro=2015|eldoninto=Morgan & Claypool Publishers|ISBN=978-1-62705-940-4}}</ref>

En 1910, Einstein indikis la nenormalan konduton de la [[Masa varmokapacito|specifa varmo]] je malaltaj temperaturoj kiel alia ekzemplo de fenomeno kiu defias klarigon pere de la klasika fiziko. Planck kaj [[Walther Nernst|Nernst]], serĉante klarigon de la pliiĝanta nombro de kontraŭdiroj, organizis la Unuan Konferencon Solvay (Bruselo, 1911). En tiu kunsido Einstein kapablis konvinki Planck.

Dume, Planck estis nomumita dojeno de la Berlina Universitato, kaj tiel li rajtis alvoki Einstein al Berlino kaj establi novan profesorecon por li (1914). Tuj la du sciencistoj amikiĝis kaj renkontiĝis ofte por ludi muzikon kune.

=== Unua Mondmilito ===
En la tagoj post la eksplodo de la Unua Mondmilito, Planck donis sian nomon al la ''Deklaracio-Manifesto de la Naŭdek Tri'', kiu neis la akuzojn faritajn kontraŭ [[Germana Regno|Germanio]] akuzata en la eksplodo de la milito, malobservanta [[Neŭtraleco (internaciaj rilatoj)|neŭtralecon]] kaj faris [[militkrimo]]jn, sen scii la vortumon de la Deklaracio, sed baldaŭ bedaŭris ĝin. Li emfazis la pozitivajn aspektojn de la milito, kiel ekzemple la unueco de ĉiuj partioj en Germanio kaj esprimis, ke li estas fiera esti germana en tia tempo. Frue en 1915, kiam [[Wilhelm Wien|Wilhelm Wein]] publikigis proklamon pledantan por la [[bojkoto]] de britaj [[Scienca gazeto|sciencgazetoj]] en la akuzo ke la britoj ŝtelis eltrovaĵojn de germanaj sciencistoj kaj miksis veron kaj malveron, Planck rifuzis subskribi ĝin ĉar li vidis ĝin kiel senutila deklaro, eĉ kvankam li konsentis pri ĝia enhavo. Poste en 1915, sub la influo de [[Hendrik Lorentz|Hendrik Lorenz]], Planck komencis ŝanĝi siajn poziciojn. En marto 1915, en privataj konversacioj, li esprimis penton pro sia subskribo de la Naŭdek-tria Deklaracio, klarigante ke li subskribis nur ĉar li vidis en ĝi militon por la ekzisto de Germanio, kaj volis konservi germanan unuecon. Frue en 1916 li skribis leteron al Lorentz klarigante la Naŭdek-Trian Deklaracio en kiu li skribis ke li ne estis malantaŭ iu ago de la [[germana armeo]]. En junio 1915 li rifuzis subskribi deklaron de 1,347 akademiuloj postulanta aneksi teritoriojn okcidente kaj oriente de Germanio. Anstataŭe li subskribis kontraŭdeklaron postulanta defendajn limojn sed ne per aneksado, kaj por internaj reformoj en Germanio <ref>J. L. Heilbron, [http://books.google.com/books?id=hNb427xI-bcC&pg=PA70 The Dilemmas of an Upright Man: Max Planck As Spokesman for German Science], pages 70-80</ref>.

=== Post-milito kaj la Vajmara Respubliko ===
En la post-mondmilito jaroj, Planck tenis kelkajn altrangajn postenojn en germanaj fizikinstitucioj: [[Universitato de Berlino]], [[Prusa Akademio de Sciencoj]], (Germana Societo de Sciencoj, DSP) kaj la [[Kaiser-Wilhelm-Societo]] (nun la [[Max-Planck-Societo]]). En 1920, kune kun [[Fritz Haber]], li starigis fondaĵon por apogi esploradojn kiuj havis malfacilecon akiri financadon. Liaj multaj roloj dum tiu ĉi periodo prirabis lin de lia plentempo kaj li apenaŭ okupiĝis pri esplorado. Li eĉ aliĝis kiel membro de la [[Deutsche Volkspartei]], naciliberala partio fondita de [[Gustav Stresemann]].

=== Kvantuma mekaniko ===
[[Dosiero:Nernst, Einstein, Planck, Millikan, Laue in 1931.jpg|eta|330px|From left to right: [[Walther Nernst|W. Nernst]], [[Albert Einstein|A. Einstein]], Planck, [[Robert Andrews Millikan|R.A. Millikan]] and [[Max von Laue|von Laue]] at a dinner given by von Laue in Berlin on 11 November 1931]]
Fine de la 1920-aj jaroj [[Niels Bohr|Bohr]], [[Werner Heisenberg|Heisenberg]] kaj [[Wolfgang Pauli|Pauli]] estis laborante pri la Kopenhaga interpretado de la kvantuma mekaniko, sed ĝi estis malakceptita de Planck, kaj ankaŭ de [[Erwin Schrödinger|Schrödinger]], [[Max von Laue|Laue]], kaj [[Albert Einstein|Einstein]]. Planck esperis, ke la [[Ekvacio de Schrödinger|ondomekaniko]] tuj igu la kvantuman teorion nenecesa al lia propra filo. Tio ne okazis, tamen. Plua laboro utilis nur por emfazi la daŭre centran gravon de la kvantuma teorio, eĉ kontraŭ liaj kaj de Einstein filozofiaj malemoj. Planck spertis la pravon de sia propra pli frua observado de sia lukto kontraŭ siaj malnovaj komprenoj en siaj pli junaj jaroj: "Nova scienca vero ne triumfas konvinkante siajn opoziciantojn kaj farante ilin vidi la lumon, sed ĉar ties opoziciantoj finfine mortas, kaj kreskiĝas nova generacio kiu estas familiariĝinta kun ĝi."<ref>Citita en Thomas Kuhn, ''[[The Structure of Scientific Revolutions]]'' (1970 eld.): p. 150.</ref>

=== Nazia reĝimo kaj Dua Mondmilito ===
Kiam la nazioj ekregis en [[1933]], Planck estis 74-jaraĝa. Li vidis multajn judajn amikojn kaj kolegojn humiligitaj kaj perdis siajn laborlokojn, kaj aliajn forlasis Germanion. Li provis persvadi siajn kolegojn resti en la lando, kredante ke la krizo estas provizora kaj baldaŭ pasos. [[Otto Hahn]] provis persvadi lin formuli deklaron kontraŭ la traktado de judaj sciencistoj, sed la respondo de Planck estis "se vi povas trovi 30 tiajn sinjorojn, 150 aliaj eliros morgaŭ kontraŭ ili, pro ilia deziro preni la laborlokojn kiuj estos vakigita." Sub la gvidado de Planck, la Kaiser Wilhelm Societo evitis konfliktojn kun la nazia partio, krom la persekuto de Fritz Haber: Planck eĉ provis diskuti la aferon kun Hitler mem sed malsukcesis; Haber estis devigita fuĝi de Germanio kaj mortis en ekzilo. En la sama tempo, li sekrete sukcesis konservi kelkajn judajn sciencistojn en iliaj pozicioj en la instituto. Kiam lia permanenta ofico kiel estro de la instituto devis finiĝi, en 1936, li estis premadita fare de la nazioj por ne peti postan mandaton.

En Aprilo 1938, en respondo al la demando de [[Ludwig Georg Biberbach]] koncerne [[Issai Schur]], kial ekzistas daŭre judoj en la germana akademio, Planck skribis kiel sekretario de la instituto ke li traktus la aferon, sed post kelkaj tagoj Schur prezentis sian eksiĝon. Diversaj hipotezoj estis levitaj pri la motivo malantaŭ tiu ago de Planck, de kunlaborado kun la nazioj ĝis voli maldungi Schur en digna maniero.

La statuso de Planck en Nazia Germanio daŭre plimalboniĝis; [[Johannes Stark]] vokis Planck kaj aliaj sciencistoj ĉesi instrui la teoriojn de Einstein, nomante ilin "blankaj judoj". La nazia registara institucio de scienco (Hauptamt Wissenschaft) komencis esplori la originojn de Planck, sed ĉio kion ili trovis estis ke li estis nur "1/16 judo." Fine de 1938 la Prusa Akademio de Sciencoj perdis sian sendependecon, kaj la nazioj transprenis ĝian estrecon. Planck protestis kiam li abdikis de la prezidanteco de la instituto.

En [[1940]] li iĝis honora membro de [[Hungara Scienca Akademio]].

== Religia kredaro ==
Pri la rilatoj de [[scienco]] kun [[religio]], li skribis: "Scienco kaj religio ne kontrastas, sed unu bezonas la alian por harmonie kompletiĝi en la menso de homo serioze esploranta" (en ''Scio pri la fizika Mondo'').

== Publikaĵoj ==
[[Dosiero:Planck, Max – Vorlesungen über die Theorie der Wärmestrahlung, 1906 – BEIC 6567602.jpg|eta|''Vorlesungen über die Theorie der Wärmestrahlung'', 1906]]
* {{Cite journal
 |last1=Planck |first1=M.
 |author1-link=Max Planck
 |year=1900a
 |title=Über eine Verbesserung der Wienschen Spektralgleichung
 |journal= Verhandlungen der Deutschen Physikalischen Gesellschaft
 |volume=2 |pages=202–204
 |url=https://archive.org/stream/verhandlungende01goog#page/n212/mode/2up
}} Translated in {{Cite book
 |last1=ter Haar |first1=D.
 |author1-link=
 |year=1967
 |chapter=On an Improvement of Wien's Equation for the Spectrum
 |chapter-url=http://www.ffn.ub.es/luisnavarro/nuevo_maletin/Planck%20%281900%29,%20Improvement%20of%20Wien%27s.pdf
 |title=The Old Quantum Theory
 |publisher=[[Pergamon Press]]
 |pages=79–81
 |lccn=66029628
}}
* {{Cite journal
 |last1=Planck |first1=M.
 |author1-link=Max Planck
 |year=1900b
 |title=Zur Theorie des Gesetzes der Energieverteilung im Normalspectrum
 |journal= Verhandlungen der Deutschen Physikalischen Gesellschaft
 |volume=2 |page=237
 |url=https://archive.org/stream/verhandlungende01goog#page/n246/mode/2up
}} Translated in {{Cite book
 |last1=ter Haar |first1=D.
 |author1-link= 
 |year=1967
 |chapter=On the Theory of the Energy Distribution Law of the Normal Spectrum
 |chapter-url=http://www.ffn.ub.es/luisnavarro/nuevo_maletin/Planck%20%281900%29,%20Distribution%20Law.pdf
 |title=The Old Quantum Theory
 |publisher=[[Pergamon Press]]
 |page=82
 |lccn=66029628
}}
* {{Cite journal
 |last1=Planck |first1=M.
 |author1-link=Max Planck
 |year=1900c
 |title=Entropie und Temperatur strahlender Wärme
 |trans-title=Entropy and Temperature of Radiant Heat
 |journal= Annalen der Physik
 |volume=306 |issue=4 |pages=719–737
 |bibcode=1900AnP...306..719P
 |doi=10.1002/andp.19003060410
 |url=https://zenodo.org/record/1423979
| issn=0003-3804 }}
* {{Cite journal
 |last1=Planck |first1=M.
 |author1-link=Max Planck
 |year=1900d
 |title=Über irreversible Strahlungsvorgänge
 |trans-title=On Irreversible Radiation Processes
 |journal= Annalen der Physik
 |volume=306
 |issue=1
 |pages=69–122
 |bibcode=1900AnP...306...69P
 |doi=10.1002/andp.19003060105
|url=https://zenodo.org/record/1423973
 }}
* {{Cite journal|last1=Planck|first1=M.|author1-link=Max Planck|year=1901|title=Ueber das Gesetz der Energieverteilung im Normalspektrum|journal= Annalen der Physik |volume=309|issue=3|pages=553–563|doi=10.1002/andp.19013090310|bibcode=1901AnP...309..553P|doi-access=free}} Tradukita en {{Cite web
 |last1        = Ando
 |first1       = K.
 |title        = On the Law of Distribution of Energy in the Normal Spectrum
 |url          = http://theochem.kuchem.kyoto-u.ac.jp/Ando/planck1901.pdf
 |access-date  = 13a de Oktobro 2011
 |url-status   = dead
 |archive-url  = https://web.archive.org/web/20111006162543/http://theochem.kuchem.kyoto-u.ac.jp/Ando/planck1901.pdf
 |archive-date = 6a de Oktobro 2011
 |df           = dmy-all
}} {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20150222133544/http://theochem.kuchem.kyoto-u.ac.jp/Ando/planck1901.pdf |date=2015-02-22 }}
* {{Cite book
 |last1=Planck |first1=M.
 |author1-link= 
 |year=1903
 |title=Treatise on Thermodynamics
 |url=https://archive.org/stream/treatiseonthermo00planuoft#page/n7/mode/2up
 |others=Ogg, A. (trad.)
 |publisher=Longmans, Green & Co
 |location=London
 |ol=7246691M
}}
* {{Cite book
 |last1=Planck |first1=M.
 |author1-link= 
 |year=1906
 |title=Vorlesungen über die Theorie der Wärmestrahlung
 |url=https://archive.org/details/vorlesungenberd03plangoog |publisher=J.A. Barth
 |location=Leipzig
 |lccn=07004527
}}

* {{Cite book
 |last1=Planck |first1=M.
 |author1-link= 
 |others=Masius, M. (trad.)
 |year=1914
 |title=The Theory of Heat Radiation
 |publisher=P. Blakiston's Son & Co.
 |edition=2nd
 |ol=7154661M
}}
* {{Citaĵo el libro|titolo=Eight Lectures on Theoretical Physics|familia nomo=Planck|persona nomo=M.|aliaj=Wills, A. P. (trad.)|jaro=1915|eldoninto=Dover Publications|ISBN=0-486-69730-4}}
* {{Citaĵo el libro|url=https://gutenberg.beic.it/webclient/DeliveryManager?pid=6566681|titolo=Prinzip der Erhaltung der Energie|familia nomo=Planck|persona nomo=M.|jaro=1908|loko=Leipzig}}
* {{Cite journal
 |last1=Planck |first1=M.
 |author1-link= 
 |year=1943
 |title=Zur Geschichte der Auffindung des physikalischen Wirkungsquantums
 |journal= Naturwissenschaften
 |volume=31 |issue=14–15 |pages=153–159
 |bibcode=1943NW.....31..153P
 |doi=10.1007/BF01475738
 |s2cid=44899488
}}

== Vidu ankaŭ ==
{{Div col|cols = 4}}
* [[Albert Einstein]]
* [[Elektra impedanco de Planck]]
* [[Elektra kurento de Planck]]
* [[Energio de Planck]]
* [[Forto de Planck]]
* [[Leĝo de Planck]]
* [[Listo de kemiistoj]]
* [[Longo de Planck]]
* [[Maso de Planck]]
* [[Movokvanto de Planck]]
* [[Temperaturo de Planck]]
* [[Tempo de Planck]]
* [[Unuoj de Planck]]
{{Div col end}}

== Notoj ==
{{Referencoj|2}}

== Eksteraj ligiloj ==
{{Projektoj|q=Max Planck}}
* http://www.nobel-winners.com/Physics/max_karl_ernst_ludwig_planck.html Max PLANCK, ricevinto de Nobel-premio
* http://dbhs.wvusd.k12.ca.us/webdocs/Chem-History/Planck-1901/Planck-1901.html {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20080418002757/http://dbhs.wvusd.k12.ca.us/webdocs/Chem-History/Planck-1901/Planck-1901.html |date=2008-04-18 }} Pri la Leĝo de Distribuo de Energio en la Normala Spektro
* http://www.nobelprizes.com/nobel/physics/1918a.html Max PLANCK, ricevinto de Nobel-premio de 1918 pri Fiziko
* http://www.max-planck.mpg.de Ekspozicio okaze de la 50-a datreveno de la morto de Max PLANCK
* {{Tradukita|lingvo= en |artikolo=Max Planck |revizio=948683551 }}

{{Bibliotekoj}}
{{Nobel-premio pri fiziko}}
{{Havenda artikolo}}
{{Vivtempo|Planck, Max}}

[[Kategorio:Nobel-premiitoj pri fiziko]]
[[Kategorio:Kvantumaj fizikistoj]]
[[Kategorio:Teoriaj fizikistoj]]
[[Kategorio:Premiitoj de Medalo Copley]]
[[Kategorio:Membroj de la Papa Akademio de la Sciencoj]]
[[Kategorio:Germanaj fizikistoj]]
[[Kategorio:Membroj de la Nacia Akademio de la Sciencoj Leopoldina]]
[[Kategorio:Membroj de la Reĝa Nederlanda Akademio de Artoj kaj Sciencoj]]