Vidi fonton por Kemio

{{PLA}}
{{Scienco}}
'''Kemio''' aŭ '''ĥemio''' estas la [[scienco]], kiu studas:
# la [[konsisto kaj strukturo de materio|konsiston kaj la strukturon]] de la [[materio]],
# la [[ecoj de la materio|ecojn]] de la materio,
# la [[ŝanĝiĝoj de materio|ŝanĝiĝojn]], kiuj okazas al la materio kaj la kondiĉojn necesajn por estigi aŭ eviti tiajn ŝanĝiĝojn.

Ĉia substanco apartenas al unu el la du ĉefaj kategorioj: [[pura substanco]] aŭ [[miksaĵo]]. Gravas rimarki, ke ekzistas signifa diferenco inter la terminoj "substanco" kaj "pura substanco". Substanco estas ĝenerala termino por iu ajn speco de materio.

Kemiistoj studas la [[Kemia elemento|ĥemiajn elementojn]]. Ĉiu elemento havas nur unu specon de [[atomo]]. En la kemio la elementoj diferencas laŭ la nombro de la elektronoj en siaj atomoj kaj laŭ siaj atompezoj. Ĉiu atomo de iu elemento havas la saman nombron da [[protono]]j, sed la nombro de [[neŭtrono]]j povas varii, farante malsamajn [[izotopo]]jn. Se al atomo mankas [[elektrono]], la atomo estas [[jono|jonigita]].

[[Karbono]] estas elemento tre grava por la vivo. La [[kemiaj kombinaĵoj|kombinaĵoj]] kun karbono estas organikaj, kaj la kombinaĵoj sen karbono estas neorganikaj.

== Etimologio ==
[[Dosiero:Pieter Brueghel the Elder-The Alchemist.jpg|eta|dekstra|Gravuraĵo de [[Pieter Bruegel la pliaĝa]]: ''La alkemiisto''.]]
La vorto ''kemio'' devenas el la novgreka ''χημεία'' [{{IPA|çiːˈmiːa}}], laŭlitere ''"[la arto de metal-][[gisado]]"'' en la senco de ''[[metamorfozo]]''. Ekde la [[13-a jarcento]] ekzistis la vorto ''[[alkemio]]'', tio estas ''"la arto pri orfabrikado"''<ref>Kluge, ''Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache'', 24-a eldono, ISBN 3-11-017473-1</ref>: la vorto devenas verŝajne el la [[araba]] ''al-kīmiyá'', kiu povas signifi interalie ''"[[ŝtono de la saĝuloj]]"'', eble el la malnova greka χυμεία, ''chymeía'', "la gisado", aŭ el la [[Kopta lingvo|kopta]]/antikva [[egipta]] ''kemi'', "nigraj teroj".

== Historio ==
[[Dosiero:Flamel-figures.png|eta|maldekstra|La "alkemiistaj figuroj" de [[Nicolas Flamel]].]]
La kemio de antikveco konsistis el la kolektita praktika sciaro pri materiŝanĝiĝprocedoj kaj naturfilozofaj ideoj. La kemio de la [[mezepoko]] evoluiĝis el alkemio, kiun oni praktikis en [[Ĉinujo]], [[Eŭropo]] kaj [[Hindujo]] jam de jarmiloj.

Alkemiistoj okupiĝis kaj pri la nobeligo de metaloj (produktado de [[oro]] el aliaj nenobelaj metaloj), sed ankaŭ pri la eltrovo de kuraciloj, aŭ ĉionkuracilo por ĉiuj malsanoj. Ĉefe por la produktado de oro, alkemiistoj serĉis [[eliksiro]]n, la [[Ŝtono de la saĝuloj|ŝtonon de la saĝuloj]], kiu ŝanĝu nenobelan ("malsanan") metalon en nobelan ("sanan"). Ankaŭ en la medicina fako de alkemio oni serĉis eliksiron, la viveleksiron, tio estas kuracilo por ĉiaj malsanoj, kiuj fine ankaŭ donos nemortemon. Tamen neniu alkemiisto iam ajn trovis la ŝtonon de la saĝuloj aŭ la viveliksiron.

Ĝis la fino de la [[16-a jarcento]] la imaga mondo de alkemiistoj kutime ne baziĝis je sciencaj esploroj, sed pri spertaĵoj kaj empiriaj receptoj. Alkemiistoj multe eksperimentis kaj uzis por notado la samajn simbolojn kiel [[astrologo]]j. La mistera maniero de iliaj eksperimentoj, kiel la ofte estigitaj koloraj flameroj, fumo aŭ eksplodoj igis ilin konataj kaj foje persekutitaj kiel [[magio|magiistoj]] kaj [[sorĉisto]]j. Alkemiistoj uzis la samajn aparatojn kaj ilojn por siaj eksperimentoj, kiajn oni uzas ankoraŭ nuntempe.

[[Dosiero:AlbertusMagnus.jpg|eta|dekstra|[[Alberto la Granda]]; fresko ([[1352]]), [[Treviso]], [[Italujo]].]]
[[Alberto la Granda]] aŭ ''Albertus Magnus'' estis fama alkemiisto. Kiel [[kleriko|klerikano]] li traktis tiajn temojn kaj trovis dum eksperimentado novan [[Kemia elemento|kemian elementon]], nome [[arseno]]n. Nur [[Paracelso]] evoluigis alkemion de empiria al pli eksperimenta scienco, kiu iĝis la bazo de la moderna kemio.

[[Dosiero:Chemielabor des 18. Jahrhunderts, Naturhistorisches Museum Wien.jpg|eta|maldekstra|Kemi-[[laboratorio]] de la [[18-a jarcento]]]]
Kemio kiel [[scienco]] ricevis gravajn impulsojn en la 18-a kaj 19-aj jarcentoj: ĝi estis starigita sur la bazojn de mezurprocedoj kaj eksperimentoj - kiel la uzo de la [[Pesilo (mezurilo)|pesilo]] kaj la pruveblo de hipotezoj kaj teorioj pri materioj kaj materiŝanĝiĝoj.

La laboroj de [[Justus von Liebig]] pri la efikomaniero de [[sterko]] fondis [[agrokemio]]n kaj alportis gravajn konojn pri la [[neorganika kemio]]. La serĉado de sintetika anstataŭaĵo de la farbilo [[indigo]] por farbi [[teksaĵo]]jn estis la elirpunkto por la evoluo de la [[organika kemio]] kaj de la [[farmakologio]]. En ambaŭ fakoj [[Germanujo]] havis ĝis la komenco de la 20-a jarcento absolutan antaŭrangan pozicion, kiu ebligis ekzemple la fabrikadon de [[eksplodaĵo]]j necesaj por la [[unua mondmilito]] ne el importitaj [[nitrato]]j, sed per [[katalizo]] el [[aero|aera]] [[azoto]] laŭ la [[procezo de Haber-Bosch]].

La [[Aŭtarkio|aŭtarkiaj]] streboj de la [[nazioj]] donis pliajn impulzojn al kemio kiel scienco. Por sendependiĝi de la [[nafto]]-importoj evoluiĝis procedoj por fluigi [[terkarbo]]n ([[procezo de Fiŝer-Tropŝ|procezo de Fischer-Tropsch]]). Alia ekzemplo estis la kreado de sintetika [[kaŭĉuko]] por fabriki [[pneŭo]]jn.

Nuntempe kemio estas grava parto de kulturo. Kemiaj produktoj ekzistas ĉie, eĉ kiam oni ne konscias pri tio. Tamen akcidentoj de la kemia [[Industrio|industriego]], kiel ekzemple tiu de [[Seveso]] en [[Italujo]] kaj de [[Bhopala tragedio|Bhopalo]] en [[Barato]], donis tre negativan bildon al kemio, tiel ke [[frapfrazo]]j kiel ''"for de kemio!"<ref>[[Germana lingvo|Germane]]: ''„Weg von der Chemie!“''</ref> populariĝis, kvankam tio enfermas gravan kontraŭdiron, ĉar absolute ĉio ĉirkaŭe estas kemio, nome komponita de atomoj kaj molekuloj, kiuj konstante povas ŝanĝiĝi kaj fakte ŝanĝiĝas, partikulare se temas pri organikaj estaĵoj.

== Modernaj principoj ==
[[Dosiero:Lab bench.jpg|eta|upright=1.15|[[Laboratorio]], Instituto de Biokemio, [[Universitato de Kolonjo]] en [[Germanio]].]]
La nuntempa modelo de atoma strukturo estas la [[Kvantuma mekaniko|Kvantum-mekanika modelo]].<ref>{{cite encyclopedia|title=chemical bonding|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/684121/chemical-bonding/43383/The-quantum-mechanical-model|encyclopedia=Britannica|publisher=Encyclopædia Britannica|access-date=1a de Novembro 2012}}</ref> Tradicia kemio startis per la studo de [[Elementa partiklo|elementaj partikloj]], [[atomo]]j, [[molekulo]]j,<ref>[http://www.visionlearning.com/library/module_viewer.php?mid=49 Matter: Atoms from Democritus to Dalton] de Anthony Carpi, Ph.D.</ref> [[Kemiaĵo|substancoj]], [[metalo]]j, [[kristalo]]j kaj aliaj agregaĵoj de [[materio]]. Materio povas esti studita en solida, likva, gasa kaj plasma [[Materistato|statoj]], ĉu izole ĉu kombine. La [[interago]]j, [[Kemia reakcio|reakcioj]] kaj transformoj kiuj estas studitaj en kemio estas kutime la rezulto de interagadoj inter atomoj, kio kondukis al rearanĝoj de la kemiaj ligiloj kiuj tenas atomojn kune. Tiaj kondutoj estas studitan en kemiaj [[laboratorio]]j.

La kemiaj laboratorioj stereotipe uzas variajn formojn de laboratoria vitrujaro. Tamen vitrujaro ne estas centra por kemio, kaj granda parto de la eksperimentoj (same kiel la aplikita/industria) kemio estas farata sen ĝi.

[[Dosiero:Chemicals in flasks.jpg|eta|dekstra|Solvaĵoj de substancoj en reakciaj boteloj, inkludantaj [[Amonia hidroksido|amonian hidroksidon]] kaj [[Nitrata acido|nitratan acidon]], diferencigitaj per diversaj koloroj.]]

[[Kemia reakcio]] estas transformo de kelkaj substancoj en unu aŭ pliaj diferencaj substancoj.<ref>IUPAC Gold Book [http://goldbook.iupac.org/C01033.html Definition]</ref> La bazo de tia kemia transformado estas la rearanĝo de elektronoj en la kemiaj ligiloj inter atomoj. Ĝi povas esti simbole priskribita pere de [[kemia ekvacio|kemiaj ekvacioj]] de simboloj kaj formuloj, kiuj kutime roluligas atomojn kiel subjektoj. La nombro de atomoj kaj maldekstre kaj dekstre de la ekvacio por kemia transformado estas egala. (Kiam la nombro de atomoj en unu flanko estas malegala, la transformado estas referencata kiel [[nuklea reakcio]] aŭ [[Radioaktiveco|radioaktiva malkompono]].) La tipo de kemiaj reakcioj kiujn substanco povas suferi kaj la energiŝanĝoj kiuj povas akompani ĝin estas limigitaj per kelkaj bazaj reguloj, konataj kiel [[Scienca leĝo|sciencaj leĝoj]].

Konsideroj pri [[energio]] kaj [[entropio]] estas sendube gravaj en preskaŭ ĉiuj kemiaj studoj. Kemiaj substancoj estas klasigitaj laŭ terminoj de ties [[strukturo]], fazo, same kiel laŭ ties kemiaj komponoj. Ili povas esti analizitaj uzante ilojn por [[Analiza kemio|kemia analizo]], ekz. [[spektroskopio]] kaj kromatografio. Sciencistoj kiuj dediĉas sin al la kemia esplorado estas konataj kiel [[kemiisto]]j.<ref>{{cite web |url=http://www.calmis.ca.gov/file/occguide/CHEMIST.HTM |title=California Occupational Guide Number 22: Chemists |publisher=Calmis.ca.gov |date=[[29-a de oktobro]] [[1999]] |access-date=12a de Junio 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110610111332/http://www.calmis.ca.gov/file/occguide/CHEMIST.HTM |archive-date=10a de Junio 2011 |url-status=dead |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2021-01-06 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20110610111332/http://www.calmis.ca.gov/file/occguide/CHEMIST.HTM |arkivdato=2011-06-10 }} {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20110610111332/http://www.calmis.ca.gov/file/occguide/CHEMIST.HTM |date=2011-06-10 }} {{Citaĵo el la reto |url=http://www.calmis.ca.gov/file/occguide/CHEMIST.HTM |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2021-01-06 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20110610111332/http://www.calmis.ca.gov/file/occguide/CHEMIST.HTM |arkivdato=2011-06-10 }}</ref> Plej kemiistoj specializiĝas en unu aŭ pliaj sub-fakoj. Kelkaj [[koncepto]]j estas esencaj por la studo de kemio; kelkaj el tiuj estas la jenaj:<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://antoine.frostburg.edu/chem/senese/101/matter/|titolo=General Chemistry Online – Companion Notes: Matter|alirdato=12a de Junio 2011|eldoninto=Antoine.frostburg.edu}}</ref>

=== Materio ===
{{Ĉefartikolo|Materio}}
En kemio, materio estas difinita kiel io kiu havas [[Invarianta maso|ripozan mason]] kaj [[volumeno]]n (ĝi okupas spacon) kaj estas farita per [[partiklo]]j. Ankaŭ la partikloj kiuj formas materion havas ripozan mason – ne ĉiuj partikloj havas ripozan mason, kiel la [[fotono]]. Materio povas esti pura [[Kemiaĵo|kemia substanco]] aŭ [[miksaĵo]] de substancoj.<ref>{{Citaĵo el libro|titolo=General, Organic, and Biochemistry: An Applied Approach|familia nomo=Armstrong|persona nomo=James|jaro=2012|eldoninto=Brooks/Cole|ISBN=978-0-534-49349-3|paĝo=48}}</ref>

==== Atomo ====
{{Ĉefartikolo|Atomo}}
[[Dosiero:Atom Diagram.svg|eta|upright=0.75|Diagramo de atomo bazita sur la modelo Rutherford.]]
La atomo estas la baza unuo de kemio. Ĝi konsistas el densa kerno nome [[atoma nukleo]] ĉirkaŭita de spaco okupita per elektronaro. La nukleo estas formita de pozitive ŝarĝitaj [[protono]]j kaj neŝarĝitaj [[neŭtrono]]j (kune nomitaj [[nukleono]]j), dum la elektronaro konsistas el negative ŝarĝitaj [[elektrono]]j kiuj orbitas ĉirkaŭ la nukleo. En neŭtrala atomo, la negative ŝarĝitaj elektronoj ekvilibrigas la pozitivan ŝarĝon de la protonoj. La nukleo estas densa; la maso de nukleono estas proksimume 1836 fojojn tiu de elektrono, kvankam la radiuso de atomo estas ĉirkaŭ 10 000 fojojn tiu de sia nukleo.{{sfn|Burrows|Holman|Parsons|Pilling|2008|p=13}}{{sfn|Housecroft|Sharpe|2008|p=2}}

La atomo estas ankaŭ la plej malgranda ento kiu povas esti kapabla reteni la kemiajn proprecojn de la elemento, kiel estas la [[elektronegativeco]], [[joniga energio]], preferataj [[Oksidiĝa nombro|oksidiĝaj statoj]], kunordiga nombro, kaj preferataj tipoj de ligoj kiuj forma (ekz., [[metalo|metalaj]], [[jono|jona]], [[Kovalenta ligo|kovalenta]]).

==== Elemento ====
[[Dosiero:Simple Periodic Table Chart-en.svg|eta|dekstra|upright=1.35|Normiga formo de la [[perioda tabelo]] de kemiaj elementoj. La koloroj reprezentas diferencajn kategoriojn de elementoj.]]
{{Ĉefartikolo|Kemia elemento}}
Kemia elemento estas pura substanco kiu estas komponita de unusola tipo de atomo, karakterizita de sia partikulara nombro de [[protono]]j en la nukleoj de siaj atomoj, konata kiel [[atoma nombro]] kaj reprezentata pere de la simbolo ''Z''. La [[masnombro]] estas la sumo de la nombro de protonoj kaj neŭtronoj en nukleo. Kvankam ĉiuj la nukleoj de ĉiuj atomoj apartenantaj al unu elemento havas la saman atoman nombron, ili ne necese havas la saman masnombron; atomoj de elemento kiu havas diferencajn masnombrojn estas konata kiel [[izotopo]]j. Por ekzemplo, ĉiuj atomoj kun 6 protonoj en siaj nukleoj estas atomoj de la kemia elemento [[karbono]], sed atomoj de karbono povas havi masnombrojn de 12 aŭ 13.{{sfn|Housecroft|Sharpe|2008|p=2}}

La normiga prezentado de kemiaj elementoj estas en la [[perioda tabelo]], kiu ordigas elementojn laŭ atoma nombro. La perioda tabelo estas aranĝita en [[Grupo de la perioda tabelo|grupoj]], aŭ kolumnoj, kaj [[Periodo de la perioda tabelo|periodoj]], aŭ linioj. La perioda tabelo estas utila por identigi periodajn proprecojn.{{sfn|Burrows|Holman|Parsons|Pilling|2009|p=110}}

==== Komponaĵo ====
[[Dosiero:Carbon dioxide structure.png|eta|maldekstra|upright=0.6|[[Karbona dioksido]] (CO<sub>2</sub>), ekzemplo de kemia komponaĵo.]]
{{Ĉefartikolo|Kemia komponaĵo}}
''Komponaĵo'' estas pure kemia substanco komponita el pli ol unu elemento. La proprecoj de komponaĵo montras malmultan similecon kun tiuj de siaj elementoj.{{sfn|Burrows|Holman|Parsons|Pilling|2008|p=12}} La normiga nomenklaturo de komponaĵoj estas decidita de la [[Internacia Unio de Teoria kaj Aplika Kemio]] (IUTAK). [[Organika kombinaĵo|organikaj kombinaĵoj]] estas nomitaj laŭ la sistemo de organika nomenklaturo.<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.acdlabs.com/iupac/nomenclature/|titolo=IUPAC Nomenclature of Organic Chemistry|alirdato=12a de Junio 2011|eldoninto=Acdlabs.com}}</ref> La nomoj por la [[Neorganika kombinaĵo|neorganikaj kombinaĵoj]] estas kreata laŭ la sistemo de neorganika nomenklaturo. Kiam komponaĵo havas pli ol unu komponanto, ili estas dividataj en du klasoj, nome elektropozitivaj kaj elektronegativaj komponantoj.<ref>{{Cite book|last1=Connelly|first1=Neil G.|author-link1=|last2=Damhus|first2=Ture|author-link2=Ture Damhus|last3=Hartshorn|first3=Richard M.|author-link3=Richard M. Hartshorn|last4=Hutton|first4=Alan T.|author-link4=Alan T. Hutton|title=Nomenclature of Inorganic Chemistry IUPAC Recommendations 2005|url=https://archive.org/details/nomenclatureinor2005conn|url-access=limited|publisher=RSCPublishing|pages=[https://archive.org/details/nomenclatureinor2005conn/page/n16 5]–12|isbn=978-0-85404-438-2|year=2005}}</ref> Aldone, la usona servo "Chemical Abstracts Service" organizis metodon por indeksigi kemiajn substancojn. En tiu skemo ĉiu kemia substanco estas identigebla per numero konata kiel [[CAS-numero]].

==== Molekulo ====
{{Ĉefartikolo|Molekulo}}
[[Dosiero:Caffeine (1) 3D ball.png|upright=1.05|eta|dekstra|Bul-bastona reprezentaĵo de molekulo de [[kafeino]] (C<sub>8</sub>H<sub>10</sub>N<sub>4</sub>O<sub>2</sub>).]]
''Molekulo'' estas la plej malgranda nedividebla parto de pura [[kemia substanco]] kiu havas sian unikan aron de kemiaj proprecoj, tio estas, ties potencialo por elteni ian aron de kemiaj reagoj kun aliaj substancoj. Tamen, tiu difino bone funkcias nur por substancoj kiuj estas komponitaj el molekuloj, kio ne okazas en multaj substancoj (vidu sube). Molekuloj estas tipe aro de atomoj kunligitaj per [[Kovalenta ligo|kovalentaj ligoj]], tiel ke la strukturo estas elektre neŭtrala kaj ĉiuj valentaj elektronoj estas parigitaj kun aliaj elektronoj ĉu per ligoj ĉu en izolaj paroj.

Tiel, molekuloj ekzistas kiel elektre neŭtralaj unuoj, male al jonoj. Kiam tiu regulo estas rompita, havigante al la "molekulo" ŝarĝon, la rezulto estas foje nomita molekula jono aŭ pluratoma jono. Tamen, la diskreta kaj separata naturo de la molekula koncepto kutime postulas, ke molekulaj jonoj aperu nur en bone-separata formo, kiel direktita radio en vakuo en [[Mas-spektrogramo|mas-spektromezurilo]]. Ŝarĝitaj pluratomaj kolektoj ekzistantaj en solidoj (por ekzemplo, komunaj sulfataj aŭ nitrataj jonoj) estas ĝenerale nekonsiderataj "molekuloj" en kemio. Kelkaj molekuloj enhavas unu aŭ pliajn neparigitajn elektronojn, kreante [[Radikalo (ĥemio)|radikalojn]]. Plej radikaloj estas kompare reagemaj, sed kelkaj, kiel la [[Nitrogena monooksido]] (NO) povas esti stabilaj.

[[Dosiero:Benzene-2D-full.svg|eta|upright=0.7|maldekstra|[[Struktura formulo]] de molekulo de [[benzeno]] (C<sub>6</sub>H<sub>6</sub>).]]
La "inertaj" aŭ [[Nobla gaso|noblagasaj elementoj]] ([[heliumo]], [[neono]], [[argono]], [[kriptono]], [[ksenono]] kaj [[radono]]) estas komponitaj el izolaj atomoj kiel plej malgranda diskreta unuo, sed la aliaj izolaj kemiaj elementoj konsistas el ĉu molekuloj aŭ ĉu retoj de atomoj ligitaj unuj al aliaj iel. Identigeblaj molekuloj komponas familiarajn substancojn kiel akvo, aero, kaj multajn organikajn komponaĵojn kiel alkoholo, sukero, benzino, kaj la variaj [[kuracilo]]j.

Tamen, ne ĉiuj substancoj aŭ kemiaj komponaĵoj konsistas el diskretaj molekuloj, kaj ja plej el la solidaj substancoj kiuj dormas la solidan kruston, mantelon kaj kernon de la Tero estas kemiaj komponaĵoj sen molekuloj. Tiuj aliaj tipoj de substancoj, kiel la jonaj komponaĵoj kaj la ĉensolidoj, estas organizitaj tiel ke mankas la ekzisto de identigeblaj molekuloj ''per se''. Anstataŭe, tiuj substancoj estas studataj kiel [[Unueca formulo|unuecaj formuloj]] aŭ [[Kristala strukturo|unuecaj ĉeloj]] kiel la plej malgranda ripetata strukturo ene de la substanco. Ekzemploj de tiaj substancoj estas mineralaj saloj (kiel la [[tablosalo]]), solidoj kiel karbono kaj diamantoj, metaloj, kaj familiaraj [[Silicia dioksido|silico]] kaj [[silikatmineraloj]] kiel [[kvarco]] kaj [[granito]].

Unu el la ĉefaj karakteroj de molekulo estas ties geometrio ofte nomata ties [[molekula strukturo|strukturo]]. Kvankam la strukturo de diatomaj, triatomaj aŭ kvar-atomaj molekuloj povas esti triviala (linia, angula piramida ktp.), la strukturo de pluratomaj molekuloj, kiuj estas konstituitaj de pli ol ses atomoj (de kelkaj elementoj) povas esti ŝlosila pro sia kemia naturo.

==== Substanco kaj mikso ====
Kemia substanco estas tipo de materio kun difinita kemia kompono kaj aro de kemiaj proprecoj.<ref>{{Cite book| title = General Chemistry |author1=Hill, J.W. |author2=Petrucci, R.H. |author3=McCreary, T.W. |author4=Perry, S.S. | edition = 4th | publisher = Pearson Prentice Hall | location = Upper Saddle River, New Jersey | year = 2005 | page = 37}}</ref> Kolekto de substancoj estas nomata mikso. Ekzemploj de miksoj estas [[Atmosfero (tero)|aero]] kaj [[alojo]]j.<ref>{{Cite book|title=Magnesium and Magnesium Alloys|page=59|author1=M.M. Avedesian|author2=Hugh Baker|publisher=ASM International}}</ref>

=== Fazo de materio ===
[[Dosiero:Phase changes.svg|eta|upright=1.25|Diagramo montranta rilatojn inter la fazoj kaj la anglalingvajn terminojn uzatajn por priskribi fazŝanĝojn.]]
{{Ĉefartikolo|Fazo de materio|l1=Phase}}
Aldone al la specifaj kemiaj proprecoj kiuj distingigas diferencajn kemiajn klasifikojn, kemiaĵoj povas ekzisti en kelkaj fazoj. Por la plej parto, la kemiaj klasigoj estas sendependaj el tiuj kernaj fazklasifikoj; tamen, kelkajpli raraj fazoj estas nekongruebaj kun kelkaj kemiaj proprecoj. ''Fazo'' estas serio de statoj de kemia sistemo kiu havas similajn kernajn strukturajn proprecojn, laŭ ampleksa gamo de kondiĉoj, kiel [[premo]] aŭ [[temperaturo]].

Fizikaj proprecoj, kiel [[denseco]] kaj [[refrakta indico]], tendencas fali ene de valoroj karakteraj de la fazo. La fazo de materio estas difinita de ''[[faztransiro]]'', kio okazas kiam [[energio]] enmetita aŭ elmetita en aŭ el la sistemo venas rearanĝi la strukturon de la sistemo, anstataŭ ŝanĝi la kernajn kondiĉojn.

Foje la distingo inter fazoj povas esti kontinua anstataŭ havi diskretan limon. En tiu okazo la materio estas konsiderata en [[Supersojla fluaĵo|superkrita]] stato. Kiam tri statoj kuniĝas baze sur la kondiĉoj, tio estas konata kiel [[triobla punkto]] kaj ĉar tio estas nevaria, ĝi estas konvena sistemo difini kondiĉaron.

La plej familiaraj ekzemploj de fazoj estas [[solido]]j, [[likvo]]j, kaj [[gaso]]j. Multaj substancoj montras multajn solidajn fazojn. Por ekzemplo, estas tri fazoj de solida [[fero]] (alfa, gamma, kaj delta) kiuj varias baze sur temperaturo kaj premo. Ĉefa diferenco inter solidaj fazoj estas la [[kristala strukturo]], aŭ aranĝo, de la atomoj. Alia fazo ofte trafita en la studo de kemio estas la ''akveca'' fazo, kiu estas la stato de substancoj dissolvitaj en akveca solvaĵo (tio estas, en akvo).

Malpli familiaraj fazoj estas la [[plasmo]]j, la kondensaĵoj Bose–Einstein, la [[Fermiono|fermionaj kondensaĵoj]] kaj la [[Paramagnetismo|paramagnetaj]] kaj [[Feromagneta substanco|feromagnetaj]] fazoj de [[Magneto|magnetaj]] materialoj. Dum plej familiaraj fazoj temas pri tri-dimensiaj sistemoj, estas eble ankaŭ difino analogojn en du-dimensiaj sistemoj, kiuj estis ricevintaj atenton pro sia gravo por sistemoj en [[biologio]].

=== Ligoj ===
{{Ĉefartikolo|Kemia ligo}}
[[Dosiero:Ionic bonding animation.gif|eta|dekstra|upright=1.15|Animacio de la procezo de jona ligo inter [[natrio]] (Na) kaj [[kloro]] (Cl) por formi [[Natria klorido|natrian kloridon]], nome komuna tablosalo. Jona ligo postulas unu atomon kiu ekprenas valencajn elektronojn el alia (kontraste al kunhavo, kio okazas en kovalenta ligo).]]

Oni diras, ke atomoj kunmetitaj en molekuloj aŭ kristaloj estas ligitaj unu kun alia. Kemia ligo povas esti komprenita kiel la multpolusa ekvilibro inter la pozitivaj ŝarĝoj en la nukleoj kaj la negativaj ŝarĝoj oscilantaj ĉirkaŭ ili.<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.visionlearning.com/library/module_viewer.php?mid=55|titolo=Chemical Bonding by Anthony Carpi, Ph|alirdato=12a de Junio 2011|aŭtoro=Visionlearning|eldoninto=visionlearning}}</ref> Pli ol simpla altiro kaj malaltiro, la energioj kaj distribuoj karakterizas la disponeblon de elektrono por ligi sin.

Kemia ligo povas esti [[kovalenta ligo]], [[jona ligo]], [[hidrogena ligo]] aŭ okazigita per la [[forto de Van-der-Waals]]. Ĉiu el tiuj tipoj de ligoj estas atribuita al ioma potencialo. Tiuj potencialoj kreas la [[interago]]jn kiuj tenas atomojn kune en [[molekulo]]j aŭ [[kristalo]]j. En multaj simplaj komponaĵoj, la teorio de valenta ligo, la modelo de Valenta Elpelo de Paro de Elektronujoj ([[VSEPR-teorio]]), kaj la koncepto de [[oksidiĝa nombro]] povas esti uzata por klarigi molekulajn strukturon kaj komponon.

Jona ligo estas formita kiam metalo perdas unu aŭ pliajn el siaj elektronoj, iĝante pozitive ŝarĝita [[katjono]], kaj la elektronoj estas tiam akiritaj de ne-metala atomo, iĝante negative ŝarĝita [[anjono]]. La du kontraŭe ŝarĝitaj jonoj altiras unu la alian, kaj la jona ligo estas la elektrostatika forto de altiro inter ili. Por ekzemplo, [[natrio]] (Na), metalo, perdas unu elektronon por iĝi katjono Na<sup>+</sup> dum [[kloro]] (Cl), ne-metalo, akiras tiun elektronon por iĝi Cl<sup>−</sup>. La jonoj estas tenitaj kune pro la elektrostatika forto de altiro, kaj tiel la komponaĵo [[natria klorido]] (NaCl), nome komuna tablosalo, estas formata.

[[Dosiero:Elektronenformel Punkte CH4.svg|eta|upright=0.75|maldekstra|En la molekulo de [[metano]] (CH<sub>4</sub>), la karbona atomo kunhavas paron de valentaj elektronoj kun ĉiu el la kvar hidrogenaj atomoj. Tiel, la okopa regulo estas kontentigita per C-atomo (ĝi havas ok elektronojn en sia valentujo) kaj la duopa regulo estas kontentigita per la H-atomoj (ili havas du elektronojn en siaj valentujoj).]]
En kovalenta ligo, unu aŭ pliaj paroj de [[valentelektrono]]j estas kunhavataj de du atomoj: la rezultanta elektre neŭtrala grupo de ligitaj atomoj estas nomita [[molekulo]]. Atomoj kunhavas valentelektronojn tiel por krei elektronan kunfiguron de [[nobla gaso]] (ok elektronoj en sia plej ekstera ujo (ŝelo)) por ĉiu atomo. Oni diras, ke atomoj kiuj tendencas kombini tiel ke ĉiuj el ili havas ok elektronojn en sia valentujo sekvas la [[Okopa regulo|okopan regulon]]. Tamen, kelkaj elementoj kiel [[hidrogeno]] kaj [[litio]] bezonas nur du elektronojn en sia plej ekstera ujo por akiri tiun stabilan kunfiguron; oni diras, ke tiuj atomoj sekvas la ''duopan regulon'', kaj tiel ili atingas la elektronan kunfiguron de la nobla gaso [[heliumo]], kiu havas du elektronojn en sia plej ekstera ujo

Simile, teorioj el la klasika [[fiziko]] povas esti uzataj por antaŭdiri multajn jonajn strukturojn. Kun pli komplikaj komponaĵoj, kiel en metalkompleksoj, la teorio de valenta ligo estas malpli aplikebla kaj alternativaj alproksimiĝoj kiel la teorio de molekula orbito, estas ĝenerale pli uzataj. Vidu ekzemple diagramon pri elektronikaj orbitoj.

=== Energio ===
{{Ĉefartikolo|Energio}}
En la kunteksto de kemio, energio estas atributo de substanco kiel konsekvenco de sia [[atomo|atoma]], [[molekulo|molekula]] aŭ agregaĵa kemia strukturo. Ĉar kemia transformo estas akompanata de ŝanĝo en unu aŭ pliaj tipoj de tiuj tipoj de strukturoj, ĝi estas senvarie akompanata de endoterma pliigo aŭ [[Ekzoterma reakcio|malpliigo]] de [[energio]] de la koncernaj substancoj. Kelka energio estas transigita inter la ĉirkaŭo kaj la reakciantoj de la reakcio en la formo de [[varmo]] aŭ de [[lumo]]; tial la produktoj de reakcio povas havi pli aŭ malpli da energio ol la reakciantoj.

Oni diras, ke reakcio estas eksergona se la fina stato estas pli malalta en la energia skalo ol la dekomenca stato; okaze de endergona reakcio la situacio estas la mala. Oni diras, ke reakcio estas eksoterma se la reakcio liberigas varmon al la ĉirkaŭo; en la okazo de endotermaj reakcioj, la reakcio absorbas varmon el la ĉirkaŭo.

Kemiaj reakcioj estas senvarie ne eblaj se la reakciantoj ne surpasas energibarilon konatan kiel "aktiviga energio". La ''rapido'' de kemia reakcio (je difinita temperaturo T) estas rilata al la aktiviga energio E, fare de la populacifaktoro de Boltzmann <math>e^{-E/kT} </math> – kio estas la probableco ke molekulo havu energion pli grandan aŭ egalan al E je difinita temperaturo T. Tiu eksponencia dependeco de reakcia indico pri temperaturo estas konata kiel [[Ekvacio de Arrhenius]]. La aktiviga energio necesa por ke okazu kemia reakcio povas esti en la formo de varmo, de lumo, de [[elektro]] aŭ de mekanika [[forto]] en la formo de [[ultrasono]].<ref>Reilly, Michael. (2007). [https://www.newscientist.com/article/dn11427-mechanical-force-induces-chemical-reaction.html#.Uy6ySlendfA Mechanical force induces chemical reaction], NewScientist.com news service, Reilly</ref>

Rilata koncepto de [[libera energio]], kiu aligas ankaŭ prientropiajn konsiderojn, estas tre utilaj rimedoj por antaŭvidi la fareblon de reakcio kaj determini la staton de ekvilibro de kemia reakcio, en [[kemia termodinamiko]]. Reakcio estas farebla nur se la totala ŝanĝo en la [[Gibsa libera energio]] estas negativa, <math> \Delta G \le 0 \,</math>; se ĝi estas egala al nulo, oni diras, ke la kemia reakcio estas je [[Kemia ekvilibro|ekvilibro]].

Ekzistas nur limigitaj eblaj statoj de energio por elektronoj, atomoj kaj molekuloj. Tiuj estas determinitaj de la reguloj de [[kvantuma mekaniko]], kiu postulas kvantumigon de energio je ligila sistemo. Oni diras, ke la atomoj/molekuloj en pli alta energistato estas ekscititaj. La molekuloj/atomoj de substanco en ekscitita energistato estas ofte multe pli reakciemaj; tio estas, pli pretaj al kemiaj reakcioj.

La fazo de substanco estas senvarie determinita per sia energio kaj la energio de sia ĉirkaŭo. Kiam la intermolekulaj fortoj de substanco estas tiaj ke la energio de la ĉirkaŭo ne estas sufiĉa por superi ilin, ĝi okazas en pli ordigita fazo kiel likva aŭ solida kiel okazas ĉe [[akvo]] (H<sub>2</sub>O); likvo je normala temperaturo ĉar ties molekuloj estas ligitaj per [[Hidrogena ligo|hidrogenaj ligoj]].<ref>[http://www.chem4kids.com/files/matter_changes.html Changing States of Matter] – Chemforkids.com</ref> Dume [[hidrogena sulfido]] (H<sub>2</sub>S) estas [[gaso]] je normala temperaturo kaj normiga premo, ĉar ties molekuloj estas ligitaj per pli malfortaj dupolus-dupolusaj interagoj.

La transigo de energio el unu kemia substanco al alia dependas de la ''grando'' de energio [[kvantumo|kvantuma]] elsendita el unu substanco. Tamen, varmenergio estas ofte transigita pli facile el preskaŭ ajna substanco al alia pro la fononoj responsaj pri la vibraj kaj rotaciaj energiniveloj en substanco kiu havas multe malpli da energio ol [[fotono]]j postulitaj por la transigo de la elektrona energio. Tiel, ĉar vibraciaj kaj rotaciaj energiniveloj estas pli deproksime spacigita ol la elektronaj energiniveloj, varmo estas pli ol facile transigita inter substancoj relativaj al la lumo ol al aliaj formoj de elektrona energio. Por ekzemplo, ultraviola elektromagneta radiado ne estas transigita tiom multe efike el unu substanco al alia kiel terma aŭ elektra energio.

La ekzisto de karakterizaj energiniveloj por diferencaj [[Kemiaĵo|kemiaj substancoj]] estas utila por ties identigo per analizo de [[Spektra linio|spektraj linioj]]. Diferencaj tipoj de spektroj estas ofte uzataj en kemia [[spektroskopio]], ekz. infraruĝa spektroskopio, mikroonda spektroskopio, nuklea [[magneta resonanco]], elektrona spinilrezonanco ktp. Spektroskopio estas uzata ankaŭ por identigi la komponon de malproksimaj objektoj – kiel steloj kaj malproksimaj galaksioj – per analizo de iliaj radiaj spektroj.
[[Dosiero:Emission spectrum-Fe.svg|eta|upright=2.25|center|Elsenda spektro de [[fero]].]]

La termino "kemia energio" estas ofte uzata por indiki la potencialon de kemia substanco por ricevi transformon tra [[kemia reakcio]] aŭ por transformi aliajn kemiajn substancojn.

=== Reakcio ===
{{Ĉefartikolo|Kemia reakcio}}
[[Dosiero:VysokePece1.jpg|eta|dekstra|Dum kemiaj reakcioj, la ligoj inter atomoj rompiĝas kaj formiĝas, rezulte en diferencaj substancoj kun diferencaj proprecoj. En [[altforno]], fera oksido, nome [[Kemia kombinaĵo|kombinaĵo]], reakcias kun karbona monoksido por formi feron, unu el la [[Kemia elemento|kemiaj elementoj]], kaj karbonan dioksidon.]]
Kiam kemia substanco estas transformita kiel rezulto de sia interagado kun alia substanco aŭ kun energio, oni diras, ke kemia reakcio okazis. ''Kemia reakcio'' estas tiel koncepto rilata al la "reakcio" de substanco kiam ĝi venas en proksima kontakto kun alia, ĉu kiel mikso ĉu kiel [[solvaĵo]]; ekspono al iu formo de energio, aŭ ambaŭ. Ĝi rezultas en iu energia ŝanĝo inter la konstituantoj de la reakcio same kiel kun la medio de la sistemo, kio povas esti priskribita kiel vehikloj — ofte laboratoria vitrujaro.

Kemiaj reakcioj povas rezulti en la formado aŭ disasocio de molekuloj, tio estas, molekuloj disrompiĝas por formi du aŭ pliajn molekulojn aŭ rearanĝojn de atomoj ene aŭ tra molekuloj. Kemiaj reakcioj kutime postulas la faradon aŭ rompon de la kemiaj ligoj. [[Redoksa reakcio|Oksidigo, reduktado]], disasocio, acid-baza neŭtraligo kaj molekula rearanĝo estas kelkaj el ofte uzataj tipoj de kemiaj reakcioj.

Kemia reakcio povas esti simbole priskribita pere de [[kemia ekvacio]]. Kvankam en ne-nuklea kemia reakcio la nombro kaj tipo de atomoj de ambaŭ flankoj de la ekvacio estas egalaj, por nuklea reakcio tio estas vera nur por la nukleaj partikloj, por ekzemplo, protonoj kaj neŭtronoj.<ref>[http://goldbook.iupac.org/C01034.html Chemical Reaction Equation] – IUPAC Goldbook</ref>

La sekvenco de paŝoj en kiu la reorganizado de kemiaj ligiloj povas okazi en la daŭro de kemia reakcio estas nomata ties [[Reakcia mekanismo|mekanismo]]. Kemia reakcio povas esti konsiderata kiel okazanta laŭ nombraj ŝtupoj, ĉiuj el kiuj povas havi diferencan rapidon. Multaj intermezaj reakcioj kun variebla stabileco povas tiel esti rigardita dum la daŭro de la reakcio. Reakciaj mekanismoj estas proponitaj por klarigi la [[Kemia kinetiko|kinetikon]] kaj la relativan produktitan mikson de reakcio. Multaj [[Kemiisto|fizik-kemiistoj]] specializiĝas en la esplorado kaj proponado de mekanismoj de variaj kemiaj reakcioj. Kelkaj empiriaj reguloj, kiel la reguloj de Woodward–Hoffmann ofte estas uzataj por proponi mekanismon por kemia reakcio.

Laŭ la Ora Libro de la [[IUTAK]], kemia reakcio estas "procezo kiu rezultas en la interkonverto de kemiaj specoj."<ref>Gold Book [http://goldbook.iupac.org/C01033.html Chemical Reaction] IUPAC Goldbook</ref> Laŭe, kemia reakcio povas esti elementa reakcio aŭ laŭŝtupa reakcio. Aldona averto inda en tiu difino estas ke interkonverto de konformaĵoj estas eksperimente observebla. Tiaj detekteblaj kemiaj reakcioj normale postulas arojn de molekulaj entoj kiel indikita de tiu difino, sed estas ofte koncepte konvena la uzado de tiu termino ankaŭ por ŝanĝoj de unusolaj molekulaj entoj (t.e. 'mikroskopaj kemiaj okazaĵoj').

== Organika kemio ==
{{Ĉefartikolo|Organika kemio}}
'''Organika kemio''' estas [[branĉo]] de kemia [[scienco]], kiu okupiĝas pri [[organika kombinaĵo|organikaj kombinaĵoj]], kiuj enhavas [[karbono]]n; nome, studado de ties strukturo, sintezo kaj reakcioj.
[[Dosiero:Imatinib mesylate.svg|eta|dekstra|180px|Imatinib, kontraŭkancera medikamento, kiu enhavas grupojn [[aromatoj|aromatajn]], [[amino|aminajn]] kaj [[amido|amidajn]]. Ĉitie bildigo de la uzata [[kuracilo]] imatinibmesilato, [[salo]] de [[metano-sulfonata acido]].]]

La organika kemio ne okupiĝas pri la [[karbon-monoksido]], [[karbon-dioksido]], [[karbonata acido]], [[karbonato]]j kaj [[karbido]]j, aŭ pri la diversaj formoj de la karbono ([[grafito]], [[diamanto]], [[fulereno]]); tiuj ĉi temoj apartenas al [[neorganika kemio]]. Organika kemio temas pri la studado de [[molekulo]]j, kiuj enhavas ĉefe [[karbono]]n, [[hidrogeno]]n kaj ofte aliajn [[elemento]]jn kiel [[oksigeno]], [[nitrogeno]], [[halogeno]]j, [[sulfuro]] kaj aliaj. Originae la fako temis pri la studado de la kemio de [[vivo|vivulaj]] procezoj, sed nun pligrandiĝas kiel scienca fako. Pri la studado de la kemio de vivo okupiĝas [[biokemio]].

Kontraste al [[neorganika kemio]], kombinaĵojn organikajn oni ne povas priskribi simple per la kvanto da atomoj de ĉiu [[elemento]] en la kombinaĵo, ĉar povas ekzisti pluraj, iafoje multegaj organikaj molekuloj havantaj la saman [[kemia formulo|kemian formulon]] (do havantaj la saman kvanton de ĉiu elemento), sed kies la strukturo, la aranĝado de la atomoj estas malsamaj: tiuj do estas malsamaj molekuloj, kun malsamaj fizikaj kaj ĥemiaj ecoj kaj kondutoj. La diversaj molekuloj havantaj la saman krudan formulon estas nomataj [[izomero]]j. Pro tio, oni devas ankaŭ priskribi la aranĝadon de la atomoj por esprimi nedusence apartan molekulon: tio estas, kiu atomo estas ligita al alia, kaj kiel (per kia ligaĵo). Plej ofte, speciale por pli komplikaj molekuloj, oni simple montras la strukturan formulon anstataŭ uzi nomon; tamen ekzistas ankaŭ ebleco nomi ĉiun molekulon laŭ la reguloj de [[IUPAC]].
Ekzistas pluraj aliaj sistemoj de molekul-struktura priskribo, meze de kiuj la [[topologia formulo]] kaj la [[Simplified molecular-input line-entry system|ĉeno SMILES]].

Kiel fondinto de la organika kemio konsideriĝas la [[germanoj|germana]] [[kemiisto]] [[Justus von Liebig]].

[[Organometala ĥemio]] estas la studo de '''organometalaj komponaĵoj''', [[Kemia kombinaĵo|kemiaj kombinaĵoj]] kiu enhavas almenaŭ unu el la [[Kemia ligo|kemiaj ligoj]] inter atomo de [[karbono]] de organa molekulo kaj [[metalo]], inklude alkalajn, alkalajn teron kaj transirajn metalojn, kaj foje larĝiĝite por inkludi ankaŭ metaloidojn kiel boro, silico kaj [[seleno]].<ref name=Crabtree09>{{Citaĵo el libro|url=https://books.google.com/books?isbn=0470257628|titolo=The Organometallic Chemistry of the Transition Metals|alirdato=23a de Majo 2016|aŭtoro=Crabtree, Robert H.|jaro=2009|eldono=5|loko=Nov-Jorko, NY|eldoninto=John Wiley and Sons|ISBN=978-0470257623|paĝoj=2, 560, and ''passim''}}</ref><ref name=":0">{{cite web |title=IUPAC - Goldbook: organometallic compounds |url=https://goldbook.iupac.org/terms/view/O04328 |website=goldbook.iupac.org |access-date=2a de Januaro 2021}}</ref>

== Subfakoj ==
{{Div col|cols = 3}}
:'''[[Biogeokemio]]'''

:'''[[Bioĥemio]]'''

:'''[[Elektrokemio]]'''

:'''[[Fitokemio]]'''

:'''[[Fizika kemio]]'''

:'''[[Geoĥemio]]'''

:'''[[Iatrokemio]]'''

:'''[[Teknika kemio]]'''

:'''[[Organika kemio]]'''

:'''[[Neorganika kemio]]'''

:'''[[Klinika kemio]]'''

:'''[[Komputika Kemio]]'''

:'''[[Teoria kemio]]'''
{{Div col end}}

== Kemiaj konceptoj ==
{{Div col|cols = 3}}
:'''[[Adukto]]'''

:'''[[Atmosfera kemio]]'''

:'''[[Disproporcio (kemio)|Disproporcio]]'''

:'''[[Kemia elemento]]'''

:'''[[Kemia kombinaĵo]]'''

:'''[[Kemia procezo]]'''

:'''[[Kromatografio|Kromatografio/Ĥromatografio]]'''

:'''[[Precipitado (kemio)|Precipitado]]'''

:'''[[Reakcia rapido]]'''

:'''[[Redoksa reakcio|Redoksaj reakcioj]]'''

:'''[[Sekvestranto (kemio)|Sekvestranto]]'''

:'''[[Solvaĵo]]'''

:'''[[VSEPR-teorio]]'''
{{Div col end}}

== Rilataj temoj ==
{{Div col|cols = 3}}
:'''[[Kemia nomenklaturo]]'''

:'''[[listo de kemiistoj|Kemiistoj]]'''

:'''[[Kemio-organizaĵoj|Organizaĵoj]]''' '''[[IUTAK]]'''

:'''[[Perioda tabelo]]'''

:'''[[SI]]''' (Sistemo Internacia de Unuoj)

:'''[[Spektroskopio]]'''

:'''[[Kemia ligo]]'''

:'''[[Sapiĝo]]'''

:'''[[Dinamika ekvilibro|Ĥemia ekvilibro]]'''

:'''[[Nuklea fiziko|Nukleaj procezoj]]'''
{{Div col end}}

== Kelkaj kemiaĵoj ==
{{Div col|cols = 3}}
:'''[[Acidoj]], [[Bazo (kemio)|Bazoj]] kaj [[Salo]]j'''

: '''[[Polimero]]j'''

: [[Zeino]] - [[Zeaksantolo]] - [[Zeaksantino]]
{{Div col end}}

== Famaj kemiistoj ==
{{Ĉefartikolo|Listo de kemiistoj}}

=== Antaŭ 1750 ===
* [[Demokrito]], 460–371 a.K., fondinto de [[atomismo]]
* [[Maria la judino]], inter la 1-a kaj 3-a jarcento, fondinto de [[alkemio]], [[inventisto|inventistino]] de la cindrobano, de la [[bano Maria]], de la [[premmarmito]] kaj de la unua [[Distililo]]
* [[Ĝabir Ibn Hajan]], ĉirkaŭ 721 ĝis ĉirkaŭ 815), la ''patro de kemio''
* [[Alberto la Granda]], ĉirkaŭ 1200–1280, ''De Rebus Metallicis et de Mineralibus''
* [[Georg Brandt]], 1694–1768, malkovro de [[kobalto]]
* [[Daniel Rutherford]], 1749–1819, malkovrinto de [[azoto]]

=== 1750–1775 ===
* [[Marie Lavoisier]], 1758–1836, ''Memoires de Chimie''
* [[John Dalton]], 1766–1844, moderna atomteorio, unua tabelo kun relativaj atommasoj

=== 1775–1799 ===
* [[Amedeo Avogadro]], 1776–1856, la gasleĝo de Avogadro
* [[Joseph Louis Gay-Lussac]], 1778–1850, [[pipeto]], bureto, titracio; gasleĝo, [[Lakmuso|lakmusa]] papero, izoligo de [[boro]]
* [[Humphry Davy|Sir Humphry Davy]], 1778–1829, malkovro de [[natrio]], [[kalio]], [[kalcio]], [[stroncio]], [[bario]] kaj [[magnezio]]
* [[Michael Faraday]], 1791–1867, malkovro de [[benzeno]] kaj butileno, ŝargo ĉe [[elektrolizo]]

=== 1800–1824 ===
* [[Charles Goodyear]], 1800–1869, inventisto de [[vulkanizado]]
* [[Friedrich Wöhler]], 1800–1882, komenco de la sintetika organika kemio per la sintezo de [[ureo]]
* [[Justus von Liebig]], 1803–1873, minerala [[sterko]], [[kloroformo]], [[bakpulvoro]]
* [[Louis Pasteur]], 1822–1895
* [[Gustav Robert Kirchhoff]], 1824–1887, [[spektroskopio|spektroskopia analizo]], malkovro de [[Cezio]] kaj [[Rubidio]]

=== 1825–1849 ===
* [[Alfred Nobel]], 1833–1896, [[dinamito]], fondaĵo de la [[premio Nobel]]
* [[Johannes Diderik van der Waals]], 1837–1923, gasekvacio
* [[Clemens Winkler|Clemens Alexander Winkler]], 1838–1904, malkovro de [[indio]] kaj [[Germaniumo]]
* [[Ludwig Boltzmann]], 1844–1906, oftecdistribuo de kineta energio
* [[Otto Wallach]], 1847–1931, [[terpeno]]

=== 1850–1874 ===
* [[Hermann Emil Fischer]], 1852–1919, kemio kaj konstitucio de karbonhidratoj, projekcio Fischer, sintezo de sukero kaj [[purino]], nobelpremiita en 1902
* Ferdinand Frédéric [[Henri Moissan]], 1852–1920, elemento [[fluoro]], forno Moissan, nobelpremiita en 1906
* Sir [[William Ramsay]], 1852–1916, malkovro de [[heliumo]], [[neono]], [[kriptono]], [[ksenono]] kaj [[argono]]
* [[Wilhelm Ostwald]], 1853–1932, fabrikado de [[nitrata acido]] el [[amoniako]], nobelpremiita en 1909
* [[Pierre Curie]], 1859–1906, malkovro de [[radiumo]] kaj [[polonio]], nobelpremiita en 1903
* [[Svante Arrhenius]], 1859–1927, elektrolita disigo, nocio de acido
* [[Marie Curie]], 1867–1934, malkovro de [[radiumo]] kaj [[polonio]], nobelpremiita en 1903 kaj 1911
* [[Ernest Rutherford|Sir Ernest Rutherford]], 1871–1937, modelo de atomo, nobelpremiita en 1908

=== 1875–1899 ===
* [[Gilbert Newton Lewis]], 1875–1946, teorio de [[kovalenta ligo]]
* [[Lise Meitner]], 1878–1968, [[protaktinio]]
* [[Otto Hahn]], 1879–1968, [[protaktinio]], [[fisio]], nobelpremiita en 1944
* [[Theodor Svedberg]], 1884–1971, koloida kemio, nobelpremiita en 1926
* [[Niels Bohr]], 1885–1962, modelo de atomo
* [[Irène Joliot-Curie]], 1897–1956, malkovro de arta [[radioaktiveco]], nobelpremiita en 1935

=== Ekde 1900 ===
* [[Linus Pauling|Linus Carl Pauling]], 1901–1994, kemia ligo, nobelpremiita en 1954
* [[Kurt Alder]], 1902–1958, nobelpremiita en 1950
* [[Giulio Natta]], 1903–1979, nobelpremiita en 1963
* [[Albert Hofmann]], 1906–2008, malkovro de [[LSD]]
* [[Glenn Theodore Seaborg]], 1912–1999, [[plutonio]] kaj aliaj [[transuraniaj elementoj]]
* [[Gerhard Ertl]], 1936, patro de la moderna surfaca kemio, nobelpremiita en 2007

== Kemiaj entreprenoj ==
* [[BASF]]
* [[Bayer]]
* [[IG Farben]]

== Kemiaj organizoj ==
* [[Eŭropa Societo de Kemio]]
* [[Kemia Societo de Usono]]
* [[Reĝa Societo de Kemio]]

== Bildaro ==
<gallery>
Dosiero:Spiritusflamme mit spektrum.png|<!-- eta|maldekstra|180px|_Spiritusflamme_ _und_ _ihr_ _Spektrum_ -->
Dosiero:BASF Hochhaus.jpg|<!-- eta|maldekstra|180px|_Hochhaus_ _des_ _Chemiekonzernes_ [[_BASF_]] -->
Dosiero:Campfire 4213.jpg|<!-- eta|maldekstra|180px|_Verbrennung_: _eine_ _chemische_ _Reaktion_ -->
</gallery>
{{-}}

== Vidu ankaŭ ==
* [[Analiza kemio]]
* [[Mineralogio]]
* [[Molekuloj (libro)]]
* [[Nobel-premio pri kemio]]
* [[Medalo Davy]]
* [[ChemSpider]]

== Bibliografio ==
* Charles E. Mortimer: ''Chemie – Das Basiswissen der Chemie (Kemio - Baza scio pri kemio)''. Thieme 2003, ISBN 3-13-484308-0.
* Joachim Kranz; Manfred Kuballa: ''Chemie im Alltag (Kemio en la ĉiutaga vivo)'', Berlin 2003, ISBN 3-589-21692-1.
* ''Basiswissen Schule Chemie (Bazaj lernejaj konoj pri kemio)'', 2-a eldono, Duden, ISBN 3-89818-026-3.
* Manfred Kuballa; Jens Schorn: ''Chemie Pocket Teacher (Kemia poŝinstruisto)''. Cornelsen Verlag, Berlin 1997, ISBN 3-589-20980-1.

== Referencoj ==
{{Referencoj}}

== Eksteraj ligiloj ==
{{Projektoj|commonscat=Chemistry|n=Kategorio:Kemio|s=Kategorio:Kemio|ReVo=hxemi|ReVo titolo=Ĥemio / Kemio}}
* [www.eventoj.hu/steb/vortaroj/rusa-esp-kemia-vortaro.zip Kemia vortaro rusa-Esperanta] - de B.N Svarc. Formato zipita doc [en STEB]
* Kemia kaj scienc-teknika vortaro - de Doug Portmann kaj Donald Rogers
** [https://www.eventoj.hu/steb/kemio/doug-portmann/kemio-glosaro.htm Kemia terminaro, glosaro al la libro] - [en STEB]
** [https://www.eventoj.hu/steb/kemio/doug-portmann/kemiaj-elementoj-5-lingva-tabelo.htm Kemiaj elementoj, 5-lingva tabelo] en E-o, franca, hispana, rusa, kaj pola - [en STEB]
** [https://www.eventoj.hu/steb/kemio/doug-portmann/nomoj-de-kemiaj-elementoj.htm Nomoj de kemiaj elementoj - konfliktaj nomoj, premisoj en la nomado, komentario, ktp.] -- [en STEB]
** [https://www.eventoj.hu/steb/kemio/doug-portmann/heterocikla-nomenklaturo.htm Heterocikla nomenklaturo] - [en STEB]
** [https://www.eventoj.hu/steb/kemio/doug-portmann/sciencaj-nomoj.htm Sciencaj nomoj] - [en STEB]
* [https://www.eventoj.hu/steb/vortaroj/si-unuoj.htm SI, Sistemo Internacia de mezur-unuoj] - [en STEB]
* [https://www.eventoj.hu/steb/vortaroj/sciencaj-nombroj.htm Sciencaj nombroj] - [en STEB]
* [https://www.eventoj.hu/steb/vortaroj/perioda-sistemo/perioda2.html La perioda sistemo de la elementoj] - ĉe AIS -- [en STEB]
* [https://sistema-nomenklaturo-eo.mypage.cz/] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20210727222542/https://sistema-nomenklaturo-eo.mypage.cz/ |date=2021-07-27 }}
* {{Citaĵo el la reto| url = https://www.eventoj.hu/steb/kemio/kemia-nomenklaturo-versio-2011-2.pdf| titolo = SISTEMA ĤEMIA NOMENKLATURO EN ESPERANTO| aŭtoro = Zdeněk Pluhař| paĝoj = 1-36| dato = 2011| 6 = | arkivurl = https://web.archive.org/web/20150706000136/https://www.eventoj.hu/steb/kemio/kemia-nomenklaturo-versio-2011-2.pdf| arkivdato = 2015-07-06| alirdato = 2016-12-02}}

{{Portalo Kemio}}

{{Havenda artikolo|Kemio}}
{{Bibliotekoj}}

[[Kategorio:Kemio| ]]