Vidi fonton por Isaac Newton

{{prisupre|pri=fizikisto|unuo de forto|Neŭtono (mezurunuo)|apa=Neŭtono}}
{{Informkesto sciencisto
|nomo           = Isaac Newton
|dosiero        = GodfreyKneller-IsaacNewton-1689.jpg
|priskribo de dosiero = Isaac Newton portretita de [[Godfrey Kneller]] (1689)
|dato de naskiĝo = {{dato|4|januaro|1643}}
|loko de naskiĝo = [[Woolsthorpe-by-Colsterworth]], {{Anglio}}
|dato de morto   = {{dato|31|marto|1727}}
|loko de morto   = [[Londono]], {{Anglio}}
|loĝloko      = 
|civitaneco   = 
|nacio        = 
|etneco       = 
|kampo        = [[matematiko]], [[fiziko]], [[astronomio]], [[filozofio]]
|laboro_institucioj = 
|alma_mater    = [[Universitato de Kembriĝo]]
|doktoreca_konsilisto = 
|doktorecaj_studentoj = 
|fama_pro     = 
|influoj      = 
|influis      = 
|premioj      = 
|religio      = 
|subskribo    = 
}}
'''Sir Isaac NEWTON''' {{prononco|AJz''a''k NJUt.n}}, ofte esperantigita kiel '''[[Siro]] Isaako''' '''[[Neŭtono]]''' (naskiĝis la {{JULGREGDATO|4|1|1643|akuzativo=jes|ligilo=jes}} en [[Woolsthorpe-by-Colsterworth]], [[Anglio]], mortis la {{JULGREGDATO|31|3|1727|akuzativo=jes|ligilo=jes}} en [[Londono]] - <small>la [[julia kalendaro]] tiam ankoraŭ estis oficiala en Anglio</small>) estis grava [[britio|brita]] [[matematikisto]], [[fizikisto]], [[astronomo]] kaj [[alĥemiisto]], [[numerologio|numerologo]], la plej elstara [[sciencisto]] de sia epoko.

Lia laboro ''[[Philosophiae naturalis principia mathematica|Principia Mathematica]] (''Matematikaj Principoj de la Filozofio de Naturo), publikigita en 1687, inkludis priskribon de liaj fizikaj studoj, kiel ekzemple: [[Kinematiko]] kaj [[Leĝoj de Newton pri movo|la tri leĝoj de moviĝo]] kaj [[gravito]], kaj starigis la fundamenton por [[klasika mekaniko]], kiu regis la sciencan komprenon de monda [[fiziko]] dum ĉirkaŭ tricent jaroj, kaj formis la bazon por moderna [[inĝenierarto]].

Neŭtono argumentis, ke la movado de objektoj sur la [[Tero]] kaj la movado de ĉielaj korpoj funkcias laŭ unuformaj naturaj leĝoj, kaj la matematika modelo, kiun li prezentis por la movado de ĉielaj korpoj, baziĝis sur la leĝoj de Kepler kaj aliaj observoj. Neŭtono ekspluatis la [[Leĝoj de Kepler|leĝojn de Kepler]] de sia vortumo al gravito, uzante la samajn principojn por kvalite kaj kvante klarigi la [[orbito]]jn de [[kometo]]j, la [[Tajdo|tajdan ciklon]] kaj aliajn fenomenojn. Farante tion, Newton forigis la lastajn dubojn pri la valideco de la [[Suncentrismo|heliocentra modelo]] de la [[sunsistemo]], kaj la akcepto de liaj instruoj konsistigas finan nivelon en la [[Kopernika suncentrismo|kopernika revolucio]]. Lia antaŭdiro, ke la formo de la Tero estas platigita [[:en:Spheroid|sferoido]] poste estis konfirmita, konvinkante ĉiujn ne-anglaj sciencistojn de la eŭropa kontinento pri la supereco de la scienca metodo de Newton super ĉiuj metodoj, kiuj antaŭis ĝin. La decido de Newton, ke la tuta [[universo]] estas submetata al unuformaj, precizaj kaj harmoniaj matematikaj principoj, havis decidan influon sur la [[Filozofio de scienco|scienca filozofio]], ĝenerale pri pensado al kaj la kompreno de la universo.

En [[optiko]] li inventis kaj konstruis la unuan lumreflektan [[teleskopo]]n, disvolvis novan koloran teorion bazitan sur [[Prismo|prisma]] observado, kiu dividas blankan lumon en la kolorojn de la [[videbla spektro]], kaj elpensis la [[Atomismo|atomisman]] teorion de [[lumo]], kiu konsistas el fluo de eroj. Li formulis la [[Empiriismo|empirian]] [[:en:Newton's law of cooling|leĝon de malvarmigo]], esploris la unuan matematikan teorion de [[sono]] kaj enkondukis la koncepton de [[:en:Newtonian fluid|Newtonia fluado]].

En [[matematiko]] Neŭtono kontribuis same signifan al la disvolviĝo de la [[infinitezima kalkulo]] kaj ĝiaj matematikaj uzoj kvankam en liaj libroj li aliĝis al geometria formuliĝo. Li ankaŭ multe kontribuis en aliaj matematikaj disciplinoj kiel ekzemple la studo de [[eksponenciala]]j serioj, la inkludo de la [[Binomo de Newton|binoma teoremo]] por nekompletaj potencoj, la disvolviĝo de [[Neŭtona metodo|metodo por aproksimado de la radikoj de funkcio]], la klasifiko de plej multaj triagradaj kurboj, [[Matematika pruvo|geometriaj pruvoj]], kaj pli.

Neŭtono estis diplomiĝinto de [[Trinity College (Kembriĝo)|Trinity College]] kaj tenis la [[Universitata katedro|katedron]] pri matematiko ĉe la [[Universitato de Kembriĝo]]. Li estis [[Devotismo|devota]] kristano, sed ne akceptis la dogmojn de la [[anglikana eklezio]], kaj escepte en tiuj epoko rifuzis akcepti ordinan pastrecon en la eklezio, ŝajne ĉar li malakceptis la doktrinon de la [[Sankta Triunuo]] kaj fakte estis [[Arianismo|ariana kristano]]. Preter siaj esploroj pri matematiko kaj [[naturscienco]]j, li dediĉis multon da sia tempo al la studado de [[:en:Chronology of the Bible|biblia kronologio]] kaj [[alkemio]], sed la plej granda parto de lia laboro en ĉi tiuj kampoj ne estis publikigita dum lia vivo, sed nur longe post sia morto. Poste en la vivo li estis nomumita prezidanto de la [[Reĝa Societo de Londono|Reĝa Societo]], de 1703 ĝis 1727. Newton ankaŭ servis la [[Brita registaro|britan registaron]] dum ĉi tiuj jaroj kiel juĝisto kaj respondeculo de la [[Monfarejo|Reĝa Monfarejo]] kaj eĉ kiel [[parlamentano]] ene de la [[Ĉambro de Lordoj]].

== Vivo ==
=== Junaĝo ===
[[Dosiero:Woolsthorpe manor.jpg|eta|maldekstre|''[[Woolsthorpe-by-Colsterworth|Woolsthorpe]] Manor'', la naskiĝdomo de Isaac Newton.]]
Anglujo ankoraŭ ne akceptis la [[gregoria kalendaro|gregorian kalendaron]], tial la naskiĝo de Isaac Newton estis registrita la {{daton|25|decembro|1642}}<ref name="date">La datoj de la [[25-a de decembro]] [[1642]] kaj de la [[20-a de marto]] [[1726]], kiuj troveblas sur lia tombo en la [[abatejo de Westminster]], rilataj al lia naskiĝo kaj morto estas tiuj de la angla [[julia kalendaro]], sed korespondas ja al la [[4-a de januaro]] [[1643]] kaj al la [[31-a de marto]] [[1727]] de la [[gregoria kalendaro]], kiu estis akceptita en Britujo nur en [[1752]] kun la sekvo de la akcepto de la [[1-a de januaro]] kiel novjartago (ĝis tiam oni festis la novan jaron la [[25-an de marto]]). Rilate al tio konsulteblas la ttt-ejo de la [[scienca akademio]] ([http://www.academie-sciences.fr/membres/in_memoriam/in_memoriam_liste_alphabetique_N.htm vidu ĉi tiun ligilon] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20100715160231/http://www.academie-sciences.fr/membres/in_memoriam/in_memoriam_liste_alphabetique_N.htm |date=2010-07-15 }}), kiu tamen indikas la saman jaron de la morto (1727) en ambaŭ kalendaroj, adoptante la anglan konvencion ''[[:en:Old Style and New Style dates|New Style]]'', kiu ĝustigas la datojn de la julia kalendaro utiligante la 1-an de januaro por jarŝanĝo. Rilate al tiu ankaŭ: Michel Toulmonde, ''Les dates de Newton'' (la datoj de Newton), en ''La astronomio'', februaro [[2007]], p.93 (praa versio de la artikolo aperigita en ''Comité de liaison enseignants et astronomes, Cahiers Clairaut'' disponeblas ĉe [http://www.inrp.fr/Acces/clea/cahiers-clairaut/CLEA_CahiersClairaut_102_09.pdf en ligne] en pdf-formato).</ref> en la bieno de [[Woolsthorpe-by-Colsterworth|Woolsthorpe]] proksime de [[Grantham]], en [[Lincolnshire]] ([[Anglujo]]). Liaj gepatroj estis kamparanoj. Lia patro, senalfabeta, mortis tri monatojn antaŭ la nasko de Newton. Lia patrino, Hannah Ayscough reedziniĝis al la bienestro, kiam Isaac estis 3-jara. Tiam li ekloĝis ĉe sia avino sub la prizorgado de sia onklo. Lia infanaĝo ŝajne ne estis feliĉa <ref>{{en}} ''Dictionary of Scientific Biography'', vol. 11, p. 43. Cohen, IB (New York: Charles Scribner's Sons - 1970)</ref>. 5-jaraĝa li vizitis la bazlernejon de Skillington, 12-jaraĝa la mezlernejon de [[Grantham]].

Tie li restis dum kvar jaroj, ĝis kiam lia patrino revokis lin al Woolsthorpe por ke li iĝu fermisto kaj lernu administri bienon. Tamen kiam lia patrino rimarkis, ke li havas pli da talento por [[mekaniko]] ol por brutaro, ŝi permesis, ke li reiru al lernejo kaj eble iam poste al universitato. La 17-jaraĝa Newton enamiĝis al samklasanino, fraŭlino Storey. Oni permesis tiun rilaton kaj eĉ fianĉiĝon, sed li nepre finstudu antaŭ ol edziĝi. Fine la rilato rompiĝis kaj Newton restis ne-edziĝinta dum sia tuta vivo <ref>[[Voltaire]] eĉ skribis, ke li havis neniun virinon en sia vivo (Kompletaj verkoj de Voltaire: ''Mélangese'' (miksaĵoj). 17-a volumo, paĝo 81 (eldonejo ''Lahure et Cie'', [[Parizo]] - [[1860]])</ref>.

=== Studanto en Kembriĝo ===
[[Dosiero:TrinityCollegeCamGreatGate.jpg|eta|dekstra|Pordego de Trinity College.]]
La 18-jara Newton eniris la en la [[Trinity College (Kembriĝo)|Triunuan Kolegion ''(Trinity College)'']] de la [[Universitato de Kembriĝo]], kie li restis dum sep jaroj, de [[1661]] ĝis [[1668]]. Li plejparte malagnoskis siajn kursojn kaj studis la problemojn, kiuj interesis lin. Rimarkis lin lia majstro, [[Isaac Barrow]]. Li studis [[aritmetiko]]n, [[geometrio]]n en la ''[[Elementoj de Eŭklido]]'' kaj [[trigonometrio]]n, sed interesiĝis ĉefe pri [[astronomio]], [[alkemio]] kaj [[teologio]]. Estante 24-jaraĝa li iĝis bakalaŭranto de artoj, sed estis devigita haltigi siajn studojn dum du jaroj pro fermo de la universitato pro la [[pesto]] de [[1665]] ĝis [[1666]]. Newton revenis tiam al la familia bieno.<ref>''Dictionnaire universel d'Histoire et de Géographie''. N. Douillet, paĝo 1267 (Parizo, Hachette - 1859)</ref> Dum tiu epoko Newton progresegis pri matematiko, fiziko kaj ĉefe [[optiko]]. Tiel li evidentigis, ke [[lumo]] ne estas blanka, sed ke ĝi konsistas el kolora spektro. Ĉiuj grandaj malkovroj, kiujn li klarigis dum la sekvaj jaroj trovis sian originon en tiu periodo de du jaroj.<ref>Kompletaj verkoj de [[Bernard Le Bouyer de Fontenelle]]. Volumo 1, parto 1, paĝo 387 (Parizo, Belino - 1818)</ref>

Estas ankaŭ dum tiu epoko, ke okazis la okazaĵo (verŝajne legenda) de la pomo, kiu falis de la arbo sur lian kapon, malkovrante al li la leĝojn pri universala gravito. Jen atesto de posta epoko ([[1752]]) de lia amiko [[William Stukeley]] citante renkontiĝon en aprilo [[1726]] kun Newton.

{{Citaĵo|Post la manĝo la dolĉa vetero incitis nin trinki teon en la ĝardeno sub la ombro de kelkaj pomujoj. Inter aliaj konversacitemoj, li diris al mi, ke li troviĝas en situacio sama kia tiu, kiam venis al li la ideo pri gravito. Tiun sugestis al li falo de pomo, iun tagon kiam kun humoro observema li sidis en sia ĝardeno.}}<ref>William Stukeley, ''Memoirs of sir Isaac Newton's Life'', [[1752]].</ref>

En [[1669]], Isaac Newton fariĝis [[lukasa profesoro]] de matematiko en la [[Trinity College (Kembriĝo)|Triunua Kolegio]] de [[Kembriĝo (Britio)|Kembriĝo]].

== Mezaj jaroj ==
=== Kalkulo ===
[[Dosiero:Bolton-newton.jpg|eta|upright=0.75|''Sir Isaac Newton''<ref>Bolton, S.K. (1889). ''Famous Men of Science''. New York: Thomas Y. Crowell & Co.</ref>]]
Oni konsideris, ke la verkaro de Newton "distinge antaŭenigis ĉiun branĉon de matematikoj tiam studitaj".{{sfn|Ball|1908|p=319}} Liaj laboroj pri la subjekto, kutime referencata kiel fluksioj aŭ kalkulo, viditaj jam en manuskripto de Oktobro 1666, estas nune publikigita inter la matematikaj dokumentoj de Newton.<ref>Whiteside, D.T., eld. (1967). "Part 7: The October 1666 Tract on Fluxions". ''The Mathematical Papers of Isaac Newton''. '''1'''. Cambridge University Press. [https://books.google.com/books?id=1ZcYsNBptfYC&pg=PA400 p.&nbsp;400.].</ref> Lia verko ''De analysi per aequationes numero terminorum infinitas'', sendita de [[Isaac Barrow]] al [[John Collins (matematikisto)|John Collins]] en Junio 1669, estis identigita de Barrow en letero sendita al Collins en Aŭgusto kiel la verko "de eksterordinara genio kaj kompetenteco en tiuj aferoj".{{sfn|Gjertsen|1986|p=149}}

Newton poste eniris en disputo kun [[Gottfried Wilhelm Leibniz|Leibniz]] pri la prioritato en la disvolvigo de kalkulo (nome "kalkul-polemiko de Leibniz–Newton"). Plej modernaj historiistoj kredas, ke Newton kaj Leibniz disvolvigis kalkulon sendepende, kvankam uzante tre diferencajn [[Matematika notacio|matematikajn notaciojn]]. Foje oni sugestis, ke Newton publikigis preskaŭ nenion prie ĝis 1693, kaj ne faris kompletan rakonton ĝis 1704, kiam Leibniz ekpublikigis kompletan rakonton de siaj metodoj en 1684. La notacio kaj "diferenciala metodo" de Leibniz, nuntempe estas agnoskitaj kiel multe pli konvenaj notacioj, estis adoptitaj de kontinenteŭropaj matematikistoj, kaj post 1820 aŭ tiel, ankaŭ de fare de britaj matematikistoj.

Lia verkaro etende uzas kalkulon en geometria formo bazita sur limigitaj valoroj de proporcioj de vanuaj malgrandaj kvantoj: en ''Principia'' mem, Newton faris demonstradon de tio sub la nomo de "la metodo de la unua kaj lasta proporcioj"<ref>Newton, ''Principia'', 1729 angla traduko, [https://books.google.com/books?id=Tm0FAAAAQAAJ&pg=PA41 p.&nbsp;41].</ref> kaj klarigis kial li metis siajn eksponojn en tiu formo,<ref>Newton, ''Principia'', 1729 angla traduko, [https://books.google.com/books?id=Tm0FAAAAQAAJ&pg=PA54 p.&nbsp;54].</ref> rimarkinta ankaŭ ke "tiel la sama afero estas plenumita pere de la metodo de nedivideblaĵoj."<ref>{{Citaĵo el libro|url=https://books.google.com/books?id=N-hHAQAAMAAJ&pg=PA102|titolo=Newton's Principia: The Mathematical Principles of Natural Philosophy|familia nomo=Newton|persona nomo=Sir Isaac|dato=1850|eldoninto=Geo. P. Putnam|lingvo=en}}</ref>

Pro tio, la ''Principia'' estis nomita "densa libro kun la teorio kaj aplikado de la infinitesima kalkulo" en modernaj tempoj<ref>Clifford Truesdell, ''Essays in the History of Mechanics'' (1968), p.&nbsp;99.</ref> kaj en la tempo de Newton "preskaŭ ĉio el tio estas kalkulo."<ref>En la prefaco al la verko de la Markizo de L'Hospital nome ''Analyse des Infiniment Petits'' (Paris, 1696).</ref> Lia uzado de metodoj inkludante "unu aŭ pliajn ordojn de infinitesima malgrando" estas en sia ''De motu corporum in gyrum'' de 1684<ref>Starte per ''De motu corporum in gyrum'', vidu ankaŭ [https://books.google.com/books?id=uvMGAAAAcAAJ&pg=RA1-PA2 (Latino) Theorem 1].</ref> and in his papers on motion "during the two decades preceding 1684".<ref>Whiteside, D.T., eld. (1970). "The Mathematical principles underlying Newton's Principia Mathematica". ''Journal for the History of Astronomy''. '''1'''. Cambridge University Press. pp.&nbsp;116–138.</ref>

[[Dosiero:Sir Isaac Newton by Sir Godfrey Kneller, Bt.jpg|eta|upright=0.75|maldekstra|Newton en 1702, fare de [[Godfrey Kneller]].]]

Newton ne estis interesataj por publikigi sian kalkulon ĉar li timis polemikon kaj kritikaron.{{sfn|Stewart|2009|p=107}} Li estis proksima al la svisa matematikisto [[Nicolas Fatio de Duillier]]. En 1691, Duillier ekverkis novan version de la verko de Newton nome ''Principia'', kaj korespondis kun Leibniz.{{sfn|Westfall|1980|pp=538–539}} En 1693, la rilato inter Duillier kaj Newton malboniĝis kaj la libro neniam estis kompletigita.

Starte en 1699, aliaj membroj de la [[Reĝa Societo]] akuzis Leibniz pro [[plagiato]].<ref>{{Citaĵo el libro|titolo=Masters of Mathematics: The Problems They Solved, Why These Are Important, and What You Should Know about Them|familia nomo=Nowlan|persona nomo=Robert|jaro=2017|loko=Rotterdam|eldoninto=Sense Publishers|ISBN=978-94-6300-891-4|paĝoj=136}}</ref> La disputo poste eksplodis komplete en 1711 kiam la Reĝa Societo proklamis en studo, ke estis Newton kiu estis la vera malkovrinto kaj konsideris Leibniz kiel fraŭdo; oni trovis poste, ke Newton verkis la konkludajn rimarkojn de la studo sobre Leibniz. Tiel startis la akra polemiko kiu ruinigis la vivojn kaj de Newton kaj de Leibniz ĝis la morto de tiu lasta en 1716.{{sfn|Ball|1908|p=356}}

Newton estas ĝenerale konsiderata kiel kreinto de la [[Binomo de Newton|ĝeneraligita binoma teoremo]], valida por ajna eksponento. Li malkovris la identecojn de Newton, la [[Neŭtona metodo|Neŭtonan metodon]], klasigis kubajn ebenkurbojn (nome [[polinomo]]j de tria grado en du [[variablo]]j), faris ŝlosilajn kontribuojn al la teori de finitaj diferencoj, kaj estis la unua kiu uzis frakciajn indicojn kaj kiu uzis [[Analitika geometrio|koordinatan geometrion]] kiu derivas solvojn por la [[Diofanta ekvacio|Diofantaj ekvacioj]]. Li alproksimigis [[Serio (matematiko)|partajn]] sumojn de [[Harmona serio|harmonaj serioj]] de [[logaritmo]]j (pioniro de la [[Leonhard Euler|Eulera sumformulo]]) kaj estis la unua kiu uzis potencajn seriojn fidinde kaj revertis potencajn seriojn. La verkaro de Newton pri infinitaj serioj estis inspirita de la decimaloj de [[Simon Stevin]].<ref>{{Cite journal|last1=Błaszczyk|first1=P.|last2=Katz|first2=M.G.|author2-link=Mikhail Katz|last3=Sherry|first3=D.|display-authors=1|date=Marto 2013|title=Ten misconceptions from the history of analysis and their debunking|journal= Foundations of Science |volume=18|issue=1|pages=43–74|arxiv=1202.4153|doi=10.1007/s10699-012-9285-8|s2cid=119134151| issn = 1233-1821 }}</ref>

Kiam Newton ricevis sian MA kaj iĝis Membro de la "Kolegio de la Sankta kaj Nedividita Triunuo" en 1667, li faris tiun aserton: "Mi faros ĉu Teologion kiel la celo de miaj studoj kiu kondukos al ordojn kiam la tempo preskribita de tiuj statutoj [7 jaroj] alvenas, aŭ mi rezignos el la kolegio."{{sfn|Westfall|1980|p=179}} Ĝis tiu punkto li ne estis pensanta multe pri religio kaj dufoje subskribis interkonsenton al la 39 artikoloj, nome bazo de la doktrino de la [[Eklezio de Anglio]].

Li estis nomita [[Lukasa profesoro]] pri [[Matematiko]] en 1669, pro rekomendo de Barrow. Dum tiu tempo, oni postulis de ĉiu membro de la kolegioj de Kembriĝo aŭ Oksfordo ricevon de [[ordinacio]] kaj iĝi ordenita [[Anglikanismo|anglikana]] pastro. Tamen, la terminoj de la Lukasa profesoreco postulis, ke la tenanto estu "ne" aktiva en la preĝejo – supozeble, por ke tiu havu pli da tempo por la scienco. Newton argumentis, ke tio esceptigu lin el la ordinacia postulo, kaj [[Karlo la 2-a (Anglio)|Karlo la 2-a]], kies permeso estis necesa, akceptis tiun argumenton. Tiel konflikto inter la religiaj kredoj kaj la anglikana ortodokseco estis evitita.{{sfn|White|1997|p=151}}

=== Optiko ===
[[Dosiero:NewtonsTelescopeReplica.jpg|eta|Kopio de la dua refrakta [[teleskopo]] de Newton, kiun li prezentis al la [[Royal Society]] en 1672.<ref>{{Citaĵo el libro|url={{Google books|KAWwzHlDVksC|page=|keywords=|text=history+of+the+telescope|plainurl=yes}}|titolo=The History of the Telescope|familia nomo=King|persona nomo=Henry C|dato=2003|ISBN=978-0-486-43265-6|paĝo=74}}</ref>]]

En 1666, Newton observis, ke la spektro de koloroj kiuj eliras el [[prismo]] en la pozicio de minimuma deviiĝo estas oblonga, eĉ se la lumradioj enirintaj en la prismon estas cirklaj, kio estas kiel diri, la prismo refraktas diferencajn kolorojn je diferencaj anguloj.<ref name="Whittaker" >Whittaker, E.T., ''A History of the Theories of Aether and Electricity'', Dublin University Press, 1910.</ref><ref>{{Citaĵo el libro|url={{Google books|Ye_1AAAAQBAJ|page=PA81|keywords=|text=|plainurl=yes}}|titolo=A History of Optics from Greek Antiquity to the Nineteenth Century|aŭtoro=Olivier Darrigol|dato=2012|eldoninto=Oxford University Press|ISBN=978-0-19-964437-7|paĝo=81}}</ref> Tio kondukis lin al la konkludo, ke [[koloro]] estas propre esenca al la [[lumo]] – temo kiu ekde tiam estis celo de forta debato.

El 1670 ĝis 1672, Newton instruis [[optiko]]n.<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://cudl.lib.cam.ac.uk/view/MS-ADD-03970/|titolo=Hydrostatics, Optics, Sound and Heat|alirdato=10a de Januaro 2012|familia nomo=Newton|persona nomo=Isaac|eldoninto=Cambridge University Digital Library}}</ref> Dum tiu periodo li esploris pri la [[refrakto]] de lumo, kaj demonstris, ke la multkolora bildo produktita tra prismo, kion li nomis [[spektro]], povus esti rekomponita en blanka lumo pere de [[Lenso (optiko)|lenso]] kaj de dua prismo.{{sfn|Ball|1908|p=324}} Modernaj fakuloj malkovris, ke la analizo kaj resintezigo fare de Newton de la blanka lumo havas ŝuldon kun la teorio de korpetisma [[alkemio]].<ref>William R. Newman, "Newton's Early Optical Theory and its Debt to Chymistry", en Danielle Jacquart kaj Michel Hochmann, eld., ''Lumière et vision dans les sciences et dans les arts'' (Ĝenevo: Droz, 2010), pp. 283–307. Libera aliro al reta versio de tiu artikolo estas trovebla en [http://webapp1.dlib.indiana.edu/newton/html/Newton_optics-alchemy_Jacquart_paper.pdf la projekto ''Chymistry of Isaac Newton'']</ref>

Li montris, ke tiu kolora lumo ne ŝanĝas siajn proprecojn forseparante la koloran trunkon kaj briligante ĝin sur variaj objektoj, kaj tio senrilate ĉu refraktita, disigita aŭ transigita, la lumo restas en sama koloro. Tiel, li observis, ke koloro estas rezulto de objektoj interagantaj kun jam-kolorigita lumo pli ol de objektoj generantaj kolorojn ili mem. Tio estas konata kiel la "teorio de la koloro" de Newton.{{sfn|Ball|1908|p=325}}

[[Dosiero:Dispersive Prism Illustration.jpg|eta|maldekstra|Ilustraĵo de disiga [[prismo]] kiu separas blankan lumon en la koloroj de la spektro, malkovrita de Newton.]]

El tiu verko, li konkludis, ke la lensoj de ajna refrakta [[teleskopo]] suferas pro [[Disperso (optiko)|disperso]] de lumo en koloroj ([[kolora aberacio]]). Kiel pruvo de tiu koncepto, li konstruis teleskopon uzante refraktajn spegulojn de lensoj kiel la objektivo por preterpasi tiun problemon.<ref name="The Early Period (1608–1672)">"The Early Period (1608–1672)". James R. Graham's Home Page. Alirita la 3an de Februaro 2009.</ref><ref name="White 1997, p170">White 1997, p. 170</ref> Konstrui la desegnon, la unua konata funkcia refrakta teleskopo, nuntempe konata kiel Neŭtona teleskopo,<ref name="White 1997, p170"/> inkludis solvi la problemon de taŭga spegula materialo kaj formadtekniko. Newton konstruis siajn proprajn spegulojn el kutima kompono de tre alta refrakta spegulmetalo, uzante Neŭtonajn ringojn por taksi la kvaliton de optiko por siaj teleskopoj. Fine de 1668,<ref name="books.google.com">Hall, Alfred Rupert (1996). [https://books.google.es/books?id=7R8LsvMcUioC&redir_esc=y Isaac Newton: adventurer in thought.] Cambridge University Press. p. 67. ISBN 978-0-521-56669-8. OCLC 606137087. "This is the one dated 23 February 1669, in which Newton described his first reflecting telescope, constructed (it seems) near the close of the previous year."</ref> li kapablis produkti sian unuan refraktan teleskopon. Ĝi estis ĉirkaŭ ok colojn longa kaj havigis pli klaran kaj pli grandan bildon. En 1671, la Royal Society petis demonstracion de lia refrakta teleskopo.{{sfn|White|1997|p=168}} Ilia intereso kuraĝigis lin publikigi siajn notojn, ''Pri koloroj'',<ref>{{Cite web|last1=Newton|first1=Isaac|title=Of Colours|url=http://www.newtonproject.sussex.ac.uk/view/texts/normalized/NATP00004|website=The Newton Project|access-date=6a de Oktobro 2014}}</ref> kion li poste etendis en la verkon ''[[Opticks]]''. Kiam [[Robert Hooke]] kritikis kelkajn el la ideoj de Newton, Newton estis tiom ofendita ke li retiriĝis el la publika debato. Newton kaj Hooke havis mallongajn interŝanĝojn en 1679–80, kiam Hooke, nomumita por administri la korespondadon de la Royal Society, malfermis korespondadon intencita por akiri kontribuojn el Newton al la transakcioj de la Royal Society,<ref name="hooke1679nov24"/> kio havis la efikon stimuli Newton por pruvi, ke la elipsa formo de planedaj orbitoj rezultas el centripeta forto inverse proporcia al la kvadrato de la radiusa vektoro. Sed ambaŭ homoj restis ĝenerale en malbona stato ĝis la morto de Hooke.<ref>Iliffe, Robert (2007) Newton. A very short introduction, Oxford University Press 2007</ref>

[[Dosiero:Newton-letter-to-briggs 03.jpg|eta|upright|Faksimilo de letero de 1682 el Isaac Newton al Dro. William Briggs, komentanta la verkon de Briggs nome ''A New Theory of Vision''.]]

Newton argumentis, ke la lumo estas komponita de partikloj aŭ korpetoj, kiuj estis refraktitaj per [[akcelo]] en pli densan medion. Li kalkulis pri sonsimilaj ondoj por klarigi la ripetitan modelon de refrakto kaj transmisio pere de fajnaj filmoj (Opticks Bk. II, Prop. 12), sed ankoraŭ retenis sian teorion kiu disponis korpusklojn por esti refraktitaj aŭ transmisiitaj (Prop. 13). Tamen, poste la fizikistoj favoris pure ondosimilan klarigon de la lumo priskribita atentante pri la modeloj de [[interfero]] kaj pri la ĝenerala fenomeno de la [[difrakto]]. La nuntempaj konceptoj de [[kvantuma mekaniko]], [[fotono]]j, kaj la ideo de la dueco ondo–partiklo montras nur malgrandan similecon al la kompreno de Newton pri lumo.

En sia ''Hipotezo pri lumo'' de 1675, Newton eksponis la ekziston de la [[Lumporta etero|etero]] kiu transmisias fortojn inter partiklojn. La kontakto kun la kembriĝa platonista filozofo [[Henry More]] revivigis lian intereson en alkemio.<ref name="More">Westfall, Richard S. (1983) [1980]. [[iarchive:neveratrestbiogr00west/page/530/mode/2up|Never at Rest: A Biography of Isaac Newton.]] Cambridge: Cambridge University Press. pp. 530–531. ISBN 978-0-521-27435-7.</ref> Li anstataŭis la eteron per kaŝaj fortoj bazitaj sur [[Hermetikismo|hermetikan]] ideoj de altiro kaj forpelo inter partikloj. [[John Maynard Keynes]], kiu akiris multajn el la verkoj de Newton pri alkemio, asertis, ke "Newton ne estis la unua de la epoko de racio: Li estis la lasta el la magiistoj."<ref name="The Collected Writings of John Maynard Keynes Volume X">Keynes, John Maynard (1972). "Newton, The Man". The Collected Writings of John Maynard Keynes Volume X. MacMillan St. Martin's Press. pp. 363–366.</ref> La intereso de Newton pri alkemio ne povas esti izolita el liaj kontribuoj al la scienco.<ref name="More"/> Tio okazis en epoko kiam estis ne klara distingo inter alkemio kaj scienco. Se li ne estus fidanta je la [[Okultismo|okultisma]] ideo de agado jedistance, tra vakuo, li eble ne estus disvolviginta sian teorion de gravito.

In 1704, Newton publikigis ''[[Opticks]]'', en kiu li eksponis sian lumteorion pri korpetoj. Li konsideris lumon kiel formita de tre subtilaj korpetoj, nome ke la ordinara materialo estas formita de pli dikaj korpetoj kaj spekulativis, ke pere de tipo de alkemia transmutacio "Ĉu ne estas grandaj korpoj kaj lumo konverteblaj unu en alia... kaj ĉu korpoj ne ricevas multon de ilia aktiveco el partikloj de lumo kiuj eniras en sia kompono?"<ref name="Newton's Alchemy and His Theory of Matter">Dobbs, J.T. (Decembro 1982). "Newton's Alchemy and His Theory of Matter". Isis. 73 (4): 523. doi:10.1086/353114. S2CID 170669199. quoting Opticks</ref> Newton konstruis ankaŭ praan formon de frota elektrostatika [[generatoro]], uzante vitran globon.<ref>Opticks, 2nd Ed 1706. Query 8.</ref>

En sia libro ''Opticks'', Newton estis la unua kiu montris diagramon uzante prismon kiel ekspansiigilo de lumradioj, kaj ankaŭ la uzadon de mult-prismaj radioj.<ref name="OPN1"/> Ĉirkaŭ 278 jarojn post la studo de Newton, mult-prismaj ekspansiigiloj de lumradioj iĝis centra al la disvolvigo de mallarĝaj sinkronigeblaj [[lasero]]j. Ankaŭ, la uzado de tiuj prismaj ekspansiigiloj kondukis al la mult-prisma dispersoteorio.<ref name=OPN1>Duarte, F.J. (2000). [http://www.tunablelasers.com/F.J.DuarteOPN%282000%29.pdf "Newton, prisms, and the 'opticks' of tunable lasers" (PDF).] Optics and Photonics News. 11 (5): 24–25. Bibcode:2000OptPN..11...24D. doi:10.1364/OPN.11.5.000024.</ref>

Post Newton, multo estis amendita. [[Thomas Young|Young]] kaj [[Augustin-Jean Fresnel|Fresnel]] kombinis la partiklajn teorion de Newton kun la ondoteorio de [[Christiaan Huygens|Huygens]] pon montri, ke koloro estas la videbla manifestado de ondolongoj de lumo. Scienco malrapide ekkonstatis la diferencon inter percepto de koloro kaj matematikebla optiko. La germana poeto kaj sciencisto, [[Johann Wolfgang von Goethe|Goethe]], eble ne skuis la Neŭtonan fundamenton sed "unu truo kiun Goethe trovis en la armaĵo de Newton... Newton estis aliĝinta al la doktrino ke refrakto sen koloro estas malebla. Li, tamen, pensis, ke la objektivaj vitraĵoj de teleskopoj devas porĉiame restas neperfektaj, senkoloreco kaj refrakcio estas enkongruebla. Tiu inferenco estis pruvita de [[John Dollond|Dollond]] kiel erara."<ref>Tyndall, John. (1880). ''Popular Science Monthly'' Volumo 17, Julio. [[s:Popular Science Monthly/Volume 17/July 1880/Goethe's Farbenlehre: Theory of Colors II]]</ref>
[[Dosiero:Portrait of Sir Isaac Newton (4670220).jpg|eta|maldekstre|210px|Gravuraĵo de portreto de Newton fare de John Vanderbank.]]

=== Gravito ===
En 1679, Newton revenis al sia laboro en [[ĉiela mekaniko]] konsiderante gravitadon kaj ties efikon pri la orbitoj de [[planedo]]j kun referenco al la [[Leĝoj de Kepler]] de planeda movo. Al tio sekvis stimulado per mallonga interŝanĝo de leteroj en 1679–80 kun Hooke, kiu estis nomumita por administri la korespondadon de la Royal Society, kaj kiu malfermis korespondadon intencitan por akiri kontribuojn el Newton al la transakcioj de la Royal Society.<ref name=hooke1679nov24 >Vidu 'Correspondence of Isaac Newton, vol. 2, 1676–1687' eld. H.W. Turnbull, Cambridge University Press 1960; en p. 297, dokumento No. 235, letero el Hooke al Newton datita en 24a de Novembro 1679.</ref> La revekigita intereso de Newton en astronomiaj aferoj ricevis pliajn stimulojn el la apero de [[kometo]] en la vintro de 1680–1681, pri kio li korespondis kun [[John Flamsteed]].{{sfn|Westfall|1980|pp=391–392}} Post la interŝanĝoj kun Hooke, Newton prilaboris pruvojn ke la elipsa formo de planedaj orbitoj rezultas el centripeta forto inverse proporcia al la kvadrato de radiusa vektoro. Newton komunikis siajn rezultojn al [[Edmond Halley]] kaj al la Royal Society en ''De motu corporum in gyrum'', traktato verkita en ĉirkaŭ naŭ folioj kiuj estis kopiita en la Libroregistro de la Royal Society en Decembro 1684.<ref>Whiteside, D.T., ed. (1974). ''Mathematical Papers of Isaac Newton, 1684–1691''. '''6'''. Cambridge University Press. p.&nbsp;30.</ref> Tiu traktato enhavis la kernon kiun Newton disvolvigis kaj etendis por formi la ''Principia''.

La ''[[Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica|Principia]]'' estis publikigita la 5an de Julio 1687 kun kuraĝigo kaj financa helpo el [[Edmond Halley]]. En tiu verko, Newton asertis la [[Leĝoj de Newton pri movo|tri universalajn leĝojn de movo]]. Kune, tiuj leĝoj priskribas la rilaton inter objektoj, la fortojn kiuj funkcias sub ĝi kaj la rezultan movadon, kio metas la fundamenton por [[klasika mekaniko]]. Ili kontribuis al multaj antaŭiroj dum la [[Industria Revolucio]] kaj kiuj sekve estis plibonigitaj dum pli ol 200 jaroj. Multaj el tiuj antaŭiraĵoj plue sekvis al la helpoj al la ne-relativismaj teknologioj en la moderna mondo. Li uzis la latinlingvan vorton ''gravitas'' (pezo) por la efiko kiu estos konata kiel [[gravito]], kaj difinis la leĝojn de la [[Neŭtona leĝo pri universala gravito|universala gravito]].<ref name="Schmitz2018">{{Citaĵo el libro|url=https://books.google.com/books?id=4WGdBgAAQBAJ&pg=PA251|titolo=Physical Chemistry: Multidisciplinary Applications in Society|familia nomo=Schmitz|persona nomo=Kenneth S.|dato=2018|loko=Amsterdamo|eldoninto=Elsevier|ISBN=978-0-12-800599-6|paĝo=251|lingvo=en}}</ref>

[[Dosiero:NewtonsPrincipia.jpg|eta|La ekzemplero de Newton de lia ''[[Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica|Principia]]'', kun man-verkitaj korektoj por la dua eldono, en la Biblioteko ''Wren Library'' en [[Trinity College (Kembriĝo)]].]]
En la sama verko, Newton prezentis kalkul-similan metodon de geometria analizo uzante 'unua kaj lasta proporcioj', faris la analizan determinadon (bazitan sur la [[Leĝo de Boyle]]) de la rapido de sono en aero, inferencis la senpintecon de la sferoida figuro de la Tero, kalkulis la precesion de la ekvinoksoj kiel rezulto de la gravita altiro de la Luno sal la senpinteco de la Tero, iniciatis la gravitan studon de la neregulaĵoj en la movado de la [[Luno]], havigis teorion por la determinado de la orbitoj de kometoj, kaj multe plie.<ref name="Schmitz2018" />

Newton lasis klara sian [[Suncentrismo|suncentrisman]] vidon de la [[Sunsistemo]] en iom moderna maniero ĉar jam en la mezo de la [[1680-aj jaroj]] li agnoskis la "deviadon de la Suno" el la centro de gravito de la Sunsistemo.<ref>Vidu Curtis Wilson, "The Newtonian achievement in astronomy", pp. 233–274 en R Taton & C Wilson (eld) (1989) ''The General History of Astronomy'', Volume, 2A', [https://books.google.com/books?id=rkQKU-wfPYMC&pg=PA233 at p. 233].</ref> Por Newton, precize ne estas la centro de la Suno aŭ alia korpo kio povas esti konsiderata ripozanta, sed plie "la komuna centro de gravito de la Tero, la Suno kaj ĉiuj Planedoj estas komprenita kiel la Centro de la Mondo", kaj tiu centro de gravito "ĉu estas en ripozo ĉu moviĝas uniforme laŭ rekta linio" (Newton adoptis la "ripozan" alternativon en rigardo de komuna konsento ke la centro, ie ajn kie ĝi estu, estas en ripozo).<ref>Tekstaj citaĵoj estas el la traduko de 1729 de la ''Principia'' de Newton, Libro 3 (1729 vol. 2) [https://archive.org/details/bub_gb_6EqxPav3vIsC/page/n257 <!-- pg=233 --> at pp. 232–233].</ref>

La postulado fare de Newton por nevidebla agado super vastaj distancoj kondukis al la fakto ke li estas kritikita pro enkonduko de "[[Okultismo|okultismaj]] agentejoj" en sciencon.<ref>Edelglass et al., ''Matter and Mind'', ISBN 0-940262-45-2. p. 54</ref> Poste, en la dua eldono de ''Principia'' (1713), Newton firme malakceptis tiajn kritikojn en konkluda verko ''Scholium Generale'', verkante, ke estas sufiĉe, ke la fenomenoj implikis gravitan altiron, kiel ili faris; sed ili ne indikis kaŭzon, kaj estis kaj nenecesa kaj maltaŭga kadrigi hipotezojn de aferoj kiuj ne estas implikigitaj de fenomenoj. (Tie Newton uzis tion kio estis lia fama esprimo ''"hipotezoj non-fingo"''<ref>Pri la signifo kaj originoj de tiu esprimo, vidu Kirsten Walsh, [https://blogs.otago.ac.nz/emxphi/2010/10/does-newton-feign-an-hypothesis/ Does Newton feign an hypothesis?] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20140714120054/https://blogs.otago.ac.nz/emxphi/2010/10/does-newton-feign-an-hypothesis/ |date=2014-07-14 }}, [https://blogs.otago.ac.nz/emxphi/ Early Modern Experimental Philosophy], 18a de Oktobro 2010.</ref>).

Kun la ''Principia'', Newton iĝis internacie agnoskita.{{sfn|Westfall|1980|loc=Chapter 11}} Li akiris cirklon de admirantoj, kiel la svis-devena matematikisto [[#Duillier|Nicolas Fatio de Duillier]].<ref name="Hatch">{{cite web |url=http://web.clas.ufl.edu/users/ufhatch/pages/13-NDFE/newton/05-newton-timeline-m.htm |title=Newton Timeline |author=Professor Robert A. Hatch, University of Florida |access-date=13a de Aŭgusto 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120802071026/http://web.clas.ufl.edu/users/ufhatch/pages/13-NDFE/newton/05-newton-timeline-m.htm |archive-date=2a de Aŭgusto 2012 |url-status=dead }}</ref>

En [[1705]], Newton estis nobeligita, malpli pro siaj sciencaj verkoj ol pro la baldaŭaj balotoj.<ref>"The Queen's 'great Assistance' to Newton's election was his knighting, an honor bestowed not for his contributions to science, nor for his service at the Mint, but for the greater glory of party politics in the election of 1705."{{harvsp|Westfall|1994|p=245}}</ref>.

En 1710, Newton trovis 72 el la 78 "specioj" de kubikaj kurboj kaj kategoriigis ilin en kvar tipojn.<ref>{{Cite web|url=https://mathworld.wolfram.com/CubicCurve.html|title=Cubic Curve|first=Eric W.|last=Weisstein|website=mathworld.wolfram.com}}</ref> En 1717, kaj probable kun helpo de Newton, James Stirling pruvis, ke ĉiu kubo estas unu el tiuj kvar tipoj. Newton ankaŭ postulis, ke la kvar tipoj estu atingitaj pere de ebena projekcio el unu el ili, kaj tio pruviĝis en 1731, kvar jarojn post lia morto.<ref>''Conics and Cubics,'' Robert Bix, Springer Undergraduate Texts in Mathematics, 2a eldono, 2006, Springer Verlag.</ref>

== Lastaj jaroj ==
[[Dosiero:Newton 25.jpg|eta|maldekstra|upright|Maljuna Isaac Newton en 1712, portreto de Sir James Thornhill.]]
En [[1717]], Newton kontrolis monerojn kaj deduktis rilaton inter oro kaj arĝento. Tiu rilato estis oficialigita de leĝo de la [[Anna (Britio)|reĝino Anna]].

Isaac Newton malsaniĝis en [[1724]]. Tri jarojn poste li ĵus trapasis krizon de [[podagro]], kiam li iris al Londono por estri kunvenon de la ''Royal Society''. Tiu vojaĝo ege lacigis lin.

Ree en [[Kensington (Londono)|Kensington]], Newton ne plu forlasis sian liton kaj mortis la {{daton|31|marto|1727}}<ref name="date" />, 84-jaraĝa.

Lia korpo estis portita dum granda ceremonio al la [[abatejo de Westminster]] kaj entombigita en la preĝejo apud la reĝoj de Anglujo.

== Kontribuoj ==
Li eltrovis la [[tri leĝoj de fizika movo|tri leĝojn de fizika movo]], la leĝon de universala [[gravito]] kaj infiniteziman [[kalkulo]]n ([[Gottfried Wilhelm Leibniz|Leibniz]] sendepende ankaŭ eltrovis la infiniteziman kalkulon) kaj inventis la reflektantan [[teleskopo]]n. Sed, super ĉio, la fiziko de Newton klarigis la [[astronomio]]n de [[Koperniko]] kaj [[Keplero]], kiu metis la [[Suno]]n, ne la [[Tero]]n, ĉe la centro de la universo. Nek la tradicia fiziko de [[Aristotelo]], nek la eltrovoj de [[Galileo]] povis klarigi la kopernikan sistemon. Per tio, Newton firmigis modernan sciencon en la mondbildon de la Okcidento kaj instigis la iluminecon de la [[18-a jarcento]].

La fiziko de Newton, la klasika mekaniko, staris sen defio ĝis la [[20-a jarcento]], kiam alvenis la fiziko de [[Albert Einstein]] kaj la [[kvantuma mekaniko]].

Aparte de liaj elegantaj, sintezantaj formuloj, Newton enkondukis al fiziko la ideon de forto, kiu povas agi trans distanco, kiel ekzemple [[gravito]]. La ideo verŝajne devenas de la esploroj de Keplero pri planeda moviĝo kaj de tiuj de [[William Gilbert|Gilberto]] pri [[magnetismo]]. La fiziko de Galileo, kompare, estis tute mekanika.

== Verkoj kaj malkovroj ==
Newton klarigis sian fizikon en sia majstra verko, la ''Principia'' ([[1687]]).

=== La tri leĝoj de movado ===
# ''La leĝo de inercio:'' korpo restas senmova aŭ en uniforma stato de movo krom se forto agas sur ĝin.
# ''F = ma:'' forto (F) egalas al la maso (m) obligita per la akcelo (a).
# Se du korpoj efikas per fortoj unu la alian, tiuj ĉi fortoj havas la samajn grandojn kaj la malajn direktojn.

La unua leĝo devenas de la ideo de Galileo pri inercio kaj priskribas korpon ne movatan de forto. La dua leĝo priskribas la korpon movatan de forto ([[dinamiko]]); kune kun la tria leĝo, tiu ĉi dua leĝo de Newton pri movado implicas la leĝon de konservado de movokvanto.

La tria leĝo de Newton estas la ''leĝo de reciproka agado'': kiam ekzistas forto aganta sur korpon A, pro alia korpo B, ekzistas ankaŭ reciproka forto aganta sur korpon B pro la ekzisto de korpo A.

=== La leĝo de universala [[gravito]] ===
[[Dosiero:Gravity anomalies on Earth.jpg|eta|Devio de la tera gravito disde ideala elipsoido.]]
Laŭ legendo, iam kiam Newton sidis '''sub pomarbo''', pensante pri la movado de la [[luno]], li estis frapita de pomo falinta sur lian kapon kaj en tiu momento ekvidis la unuecon de planeda movado kaj korpa movado. Aplikinte la tri leĝojn de movo al la tri [[leĝoj de Keplero]] pri planeda moviĝo, Newton malkovris '''la leĝon de universala gravito'''. Laŭ tiu leĝo, ĉiu maso allogas ĉiun alian mason per la potenco de gravito, kiu agas ne mekanike, sed trans distancon kiel '''kampo de forto'''. La grandeco de la forto estas proporcia al la maso de la du korpoj kaj inverse proporcia al la distanco inter la du.

Pli precize:

:<math>\vec F = -G \frac {m_{1}m_{2}} {r^{2}}\vec u</math>,

kie <big>''m''<sub>1</sub></big> estas la maso de la unua objekto, <big>''m''<sub>2</sub></big> la maso de la dua objekto, <big>''r''</big> la distanco inter la centroj de la du objektoj kaj <big>''G''</big> estas universala [[gravita konstanto]].

Ekzemple, la gravito de objekto duoble pli peza estas duoble forta, kaj la gravito de objekto duoble pli malproksima estas kvaroble pli malforta.

== Religia koncepto ==
Religie Newton estis publike [[anglikano|anglikana]], sed private li ne kredis je la [[triunuo]] kaj kredis, ke [[arianismo]] estis la vera formo de primitiva [[kristanismo]]. Sur sia mortolito, li rifuzis la anglikanajn [[sakramento]]jn.

Kvankam neŭtona fiziko poste estis uzita por subteni la materialisman kosmologion (ekzemple, tiun de [[Pierre-Simon Laplace|Laplaco]]), Newton mem ne vidis la mondon tiele, lia mondbildo inkluzivis ne nur arianismon, sed ankaŭ [[sorĉo]]n, [[numerologio]]n, [[astrologio]]n kaj [[alĥemio]]n. Kvankam Newton helpis fondi [[modernismo]]n, tio estas la moderna mondbildo de la Okcidento, li mem pensis antaŭmoderne.

== Newton kaj alkemio ==
La ekonomisciencisto [[John Maynard Keynes]] akiris aŭkcie en la jaro [[1936]] grandan parton de la [[alkemio|alkemiaj]] manuskriptoj de Isaac Newton por la ''King´s College'' en Kembriĝo. 369 el la libroj de la persona biblioteko de Newton estis sciencaj, 17 kontraŭe estas verkoj de [[rozkrucismo]], [[kabalo]] kaj [[alkemio]]. Tial Keynes nomis Newton unu el la lastaj grandaj ''renesancaj [[magiisto]]j''.

Newton verkis por si mem alkemian indekson kun 100 aŭtoroj, 150 verkoj kaj 5000 paĝindikoj sub 900 memorvortoj. Jan Golinski supozas, ke Newton faris tion ĉar li esperis dedukti el ĝi tuton unuiĝintan kaj kongruan instruadon. Betty T. Dobbs opinias, ke Newton studis tre diligente la alkemian literaturon ĝis la [[17-a jarcento]], dum 30 jaroj seninterrompe.<ref>Komparu: „The Janus faces of genius. The role of alchemy in Newton´s thought. Cambridge University Press, 1991“</ref>
Richard Westfall, biografo de Newton skribis pri tio: ''"Newton perdis sian unuan amon [tio estas la alkemio] neniam el siaj okuloj."'' Westfall supozis, ke alkemiaj pripensoj eniris ankaŭ la verkon ''Hypothesis of Light'' ([[1675]]), kaj ke transformiĝis la ideo de Newton pri orbita mekaniko pro alkemio.

== La heredaĵo de Newton ==
La skribajn verkojn de Newton heredis ŝia nevino Catherine Barton kaj ties edzo John Conduitt. Ilia filino edziniĝis en [[1740]] kun ano de nobela familio el [[Portsmouth]] en kies bienejo estis konservita la heredaĵo, kiu tial estis nomata ankaŭ ''Portsmouth Collection'' (kolektaĵo de Portsmouth). En [[1872]] la ''Earl of Portsmouth'' transdonis la sciencan parton de la heredaĵo al la biblioteko de la universitato de Kembriĝo. La cetero estis katalogigita en [[1888]] en Kembriĝo. Ĝi estis aŭkciita en [[1936]] ĉe [[Sotheby’s]], sed atingis nur 9000 pundojn. La plej grandan parton de la alkemiistaj manuskriptaj aĉetis John Maynard Keynes, kiu ilin transdonis al la ''King´s College'' en Kembriĝo.
Multaj el la teologiaj manuskriptoj estis aŭkcie akiritaj de Abraham Yahuda, per kiu la pli multaj atingis la nacian judan bibliotekon aŭ la universitatan bibliotekon en [[Jerusalemo]].
La cetera parto troviĝas disigita tutmonde.<ref>[http://www.newtonproject.sussex.ac.uk/prism.php?id=20 La projekto Newton pri la heredaĵo]. Vidu ankaŭ Westfall ''Never at Rest'', p.875f</ref>

=== Neŭtona pendolo ===
{{Ĉefartikolo|Neŭtona pendolo}}
[[Dosiero:Newton Cradle 5 ball system in 3D 2 ball swing.gif|eta|La '''Neŭtona pendolo''' kun po du moviĝantaj pilkoj.]]
La '''Neŭtona pendolo''', nomite laŭ Sir Isaac Newton, estas aparato kiu pruvas la konservadon de [[movokvanto]] kaj [[Principo de konservado de energio|energio]] tra serio de svingantaj sferoj. Kiam unu pilko en unu pinto estas levita kaj liberigita, ĝi frapas la apudan sferon; tiu forto estas transmitita tra la apudaj sferoj kaj pelas la lastan supren; ĉio poste ripetiĝas sen apenaŭ energiperdo. Tiu aparato estas konata ankaŭ kiel '''Neŭtonaj pilkoj'''.

== Referencoj ==
{{Referencoj|2}}

==Literaturo==
* {{Cite book|last=Ball|first=W.W. Rouse|title=A Short Account of the History of Mathematics|location=New York|publisher=Dover|date=1908|isbn=978-0-486-20630-1|url-access=registration|url=https://archive.org/details/shortaccountofhi0000ball}}
* {{Citaĵo el libro|url=https://archive.org/details/inpresenceofcr00chri|titolo=In the Presence of the Creator: Isaac Newton & His Times|familia nomo=Christianson|persona nomo=Gale|dato=1984|loko=Nov-Jorko|eldoninto=Free Press|ISBN=978-0-02-905190-0}} Tiu bone dokumentita verko havigas, partikulare, valoran informon pri la sciaro de Newton pri Patristiko
* {{Cite journal|last=Craig|first=John|title=Isaac Newton&nbsp;– Crime Investigator|journal=Nature|year=1958|volume=182|issue=4629|pages=149–152|doi=10.1038/182149a0|bibcode=1958Natur.182..149C|s2cid=4200994}}
* {{Cite journal|last=Craig|first=John|title=Isaac Newton and the Counterfeiters|journal=Notes and Records of the Royal Society of London |volume=18|issue=2|year=1963|pages=136–145|doi=10.1098/rsnr.1963.0017|s2cid=143981415}}
* {{Citaĵo el libro|titolo=The Newton Handbook|familia nomo=Gjertsen|persona nomo=Derek|dato=1986|loko=Londono|eldoninto=Routledge & Kegan Paul|ISBN=0-7102-0279-2}}
* {{Citaĵo el libro|titolo=Newton and the Counterfeiter: The Unknown Detective Career of the World's Greatest Scientist|familia nomo=Levenson|persona nomo=Thomas|dato=2010|eldoninto=Mariner Books|ISBN=978-0-547-33604-6}}
* {{Cite book|last=Manuel|first=Frank E|title=A Portrait of Isaac Newton|url=https://archive.org/details/portraitofisaacn00manu|url-access=registration|date=1968|publisher=Belknap Press of Harvard University, Cambridge, MA}}
* {{Citaĵo el libro|titolo=Calculus: Concepts and Contexts|familia nomo=Stewart|persona nomo=James|dato=2009|eldoninto=Cengage Learning|ISBN=978-0-495-55742-5}}
* {{Citaĵo el libro|url=https://archive.org/search.php?query=creator%3A%28westfall%29%20newton|titolo=Never at Rest|familia nomo=Westfall|persona nomo=Richard S.|dato=1980|eldoninto=Cambridge University Press|ISBN=978-0-521-27435-7}}
* {{Citaĵo el libro|titolo=Isaac Newton|familia nomo=Westfall|persona nomo=Richard S.|dato=2007|eldoninto=Cambridge University Press|ISBN=978-0-19-921355-9}}
* {{Citaĵo el libro|url=https://archive.org/search.php?query=creator%3A%28westfall%29%20newton|titolo=The Life of Isaac Newton|familia nomo=Westfall|persona nomo=Richard S.|dato=1994|eldoninto=Cambridge University Press|ISBN=978-0-521-47737-6}}
* {{Citaĵo el libro|titolo=Isaac Newton: The Last Sorcerer|familia nomo=White|persona nomo=Michael|dato=1997|eldoninto=Fourth Estate Limited|ISBN=978-1-85702-416-6}}

== Vidu ankaŭ ==
* [[Neŭtono (mezurunuo)]]
* [[Neŭtona fraktalo]]
* [[Neŭtona poligono]]
* [[662 Newtonia]]
* [[8000 Isaac Newton]]

== Eksteraj ligiloj ==
{{Projektoj}}
* {{PND|118587544}}

{{Leginda}}
{{ADLS|2013|10}}

{{Bibliotekoj}}
{{Havenda artikolo}}

{{Vivtempo|Newton, Isaac}}

[[Kategorio:Isaac Newton| ]]
[[Kategorio:Anglaj matematikistoj]]
[[Kategorio:Anglaj fizikistoj]]
[[Kategorio:Anglaj inventistoj]]
[[Kategorio:Alkemiistoj]]
[[Kategorio:Anoj de la Reĝa Societo de Londono]]