Vidi fonton por Heliumo

{{Informkesto kemia elemento
<!-- tabelo -->
|super=
|sub=[[Neono|Ne]]
|maldekstre=[[hidrogeno]]
|dekstre=[[litio]]
|suba tabelo=jes
<!-- ĝeneralaj informoj -->
|kemia grupo=Raraj gasoj
|RN-CAS=7440-59-7
|grupo=[[Elemento de grupo 18|18]]
|periodo=[[Elemento de periodo 1|1]]
|bloko=[[bloko s|s]]
|pezono en terkrusto=4 · 10<sup>–7</sup>
|koncentriteco en marakvo=
|nombro de naturaj izotopoj=2
|dosiero=
|aspekto=senkolora gaso
<!-- Atomaj ecoj -->
|relativa atompezo=4,002602(2)<ref>{{ref|en}}: [https://www.degruyter.com/downloadpdf/j/pac.2016.88.issue-3/pac-2015-0305/pac-2015-0305.pdf Atomic weights of the elements 2013 (IUPAC Technical Report)] (PDF), p. 8</ref>
|atomradiuso=
|kovalenta radiuso=28
|radiuso de van der waals=140
|elektrona konfiguracio=1s<sup>2</sup>
|elektronoj en surfacoj=2
|oksidiĝa nombro=0
<!-- Fizikaj ecoj -->
|materia stato=[[gaso|gasa]] (He)
|kristala strukturo=heksagona
|denseco=(273,15 K) 1,785 · 10<sup>–4</sup> g/cm<sup>3</sup><br />(−268,93 K) 1,25 · 10<sup>–1</sup> g/cm<sup>3</sup><br />(−272,20 K) 1,45 · 10<sup>–1</sup>
|malmoleco=
|magneta konduto=[[Diamagnetismo|diamagneta]]<br />(<math>\chi_{m}</math> = −1,1 · 10<sup>−9</sup>)
|degelpunkto c=(2,5 [[Paskalo|MPa]]) −272,20
|degelpunkto k=0,95
|bolpunkto c=−268,928
|bolpunkto k=4.222
|molarvolumeno=(solida) 22,42
|materia degelpunkto=0,02
|materia bolpunkto=0,0840
|premo de satura vaporo=
|rapido de sono=(273,15 K) 972
|specifa varmokapacito=5193
|elektra konduktivo=
|elektra rezistivo=
|termika konduktivo=0,1513
<!-- Diversaj -->
|elektroda potencialo=
|brulvarmo je m3=
|brulvarmo je kg=
|ioniga energio=1-a: 2372,3 kJ/mol<br />2-a: 5250,5
|ionta radiuso=
<!-- Izotopoj -->
|izotopoj=
{{Informkesto kemia elemento/Stabila izotopo
| A=3 | simbolo=He | apero=0,000137%
| n=1 }}
{{Informkesto kemia elemento/Stabila izotopo
| A=4 | simbolo=He | apero=99,999863%
| n=2 }}
{{Informkesto kemia elemento/Nestabila izotopo
| A=5 | simbolo=He | apero=[[Artefarita izotopo|artefarita]]
| duoniĝa tempo=7,618 · 10<sup>−22</sup> s
| speco=[[Neŭtrona emisio|n]] | MeV=0,60
| A de produkto=4 | simbolo de produkto=He }}
{{Informkesto kemia elemento/Nestabila izotopo
| A=6 | simbolo=He | apero=[[Artefarita izotopo|artefarita]]
| duoniĝa tempo=806,7 ms
| speco=[[Beta-radiado|β<sup>−</sup>]] | MeV=3,508
| A de produkto=6 | simbolo de produkto=[[Litio|Li]] }}
}}
'''Heliumo''' aŭ ''' helio''' ('''He''') estas [[kemia elemento]] de la [[perioda tabelo]] kun la simbolo '''He''' kaj [[atomnumero]] 2.
Ĝi estas [[koloro|senkolora]], [[odoro|senodora]], [[gusto|sengusta]], [[inerto|inerta]]. La [[bolpunkto]] kaj [[frostopunkto]] estas tre malaltaj inter la elementoj, kaj ĝi ekzistas kiel [[gaso]] krom en ekstremaj kondiĉoj.

Heliumo estas la dua plej abunda [[elemento]] en la [[universo]] (23 centonoj de la videbla universo).

Estas multo da heliumo en la [[suno]]. Fakte, la [[fuzio]] de [[hidrogeno]] al heliumo produktas la sunan energion. La [[Anglio|angla]] astronomo Sir [[Joseph Lockyer]] vidis heliumon en la [[suno]] dum [[Suna eklipso|eklipso]] en 1868 kaj nomis la elementon "heliumo" (de la [[Helena lingvo|helena]] ''helios'', "suno").

La Nomo Heliuma devenas de la [[Grekio|Helena]] dio de [[Suno]], kiu havas la nomon [[Helios]]. Heliumon rimarkis unue [[Georges Rayet]],<ref>Rayet, G. (1868) "Analyse spectral des protubérances observées, pendant l'éclipse totale de Soleil visible le 18 août 1868, à la presqu'île de Malacca"<sup>[''permanent dead link'']</sup>(Spectral analysis of the protuberances observed during the total solar eclipse, seen on 18 August 1868, from the Malacca peninsula), ''Comptes rendus'' … , '''67''' : 757–759. From p. 758: ''" … je vis immédiatement une série de neuf lignes brillantes qui … me semblent devoir être assimilées aux lignes principales du spectre solaire, B, D, E, b, une ligne inconnue, F, et deux lignes du groupe G."'' ( … I saw immediately a series of nine bright lines that … seemed to me should be classed as the principal lines of the solar spectrum, B, D, E, b, an unknown line, F, and two lines of the group G.)</ref> C. T. Haig,<ref>Captain C. T. Haig (1868) "Account of spectroscopic observations of the eclipse of the sun, August 18th, 1868," ''Proceedings of the Royal Society of London'', '''17''' : 74–80. From p. 74: "I may state at once that I observed the spectra of two red flames close to each other, and in their spectra two broad bright bands quite sharply defined, one rose-madder and the other light golden."</ref> [[Norman R. Pogson]],<ref>Pogson filed his observations of the 1868 eclipse with the local Indian government, but his report wasn't published. (Biman B. Nath, ''The Story of Helium and the Birth of Astrophysics'' (New York, New York: Springer, 2013), p. 8.) Nevertheless, Lockyer quoted from his report. From p. 320 of Lockyer, J. Norman (1896) "The story of helium. Prologue," ''Nature'', '''53''' : 319–322 : "Pogson, in referring to the eclipse of 1868, said that the yellow line was "at D, or near D." "</ref> kaj John Herschel dum [[suna eklipso]] de 1868.<ref>Lieutenant John Herschel (1868) "Account of the solar eclipse of 1868, as seen at Jamkandi in the Bombay Presidency," ''Proceedings of the Royal Society of London'', '''17''' : 104–120. From p. 113: As the moment of the total solar eclipse approached, " … I recorded an increasing brilliancy in the spectrum in the neighborhood of D, so great in fact as to prevent any measurement of that line till an opportune cloud moderated the light. I am not prepared to offer any explanation of this." From p. 117: "I also consider that there can be no question that the ORANGE LINE was identical with D, so far as the capacity of the instrument to establish any such identity is concerned."</ref> Ili rimarkis linion spektran flavan en la sunlumo. La malkovron konfirmis [[Jules Janssen]], kiu estis astronomo francia.<ref>In his initial report to the French Academy of Sciences about the 1868 eclipse, Janssen made no mention of a yellow line in the solar spectrum. See:

Janssen (1868) "Indication de quelques-uns des résultats obtenus à Cocanada, pendant l'éclipse du mois d'août dernier, et à la suite de cette éclipse" (Information on some of the results obtained at Cocanada, during the eclipse of the month of last August, and following that eclipse), ''Comptes rendus'' … , '''67''' : 838–839.

Wheeler M. Sears, ''Helium: The Disappearing Element'' (Heidelberg, Germany: Springer, 2015), p. 44.

Françoise Launay with Storm Dunlop, trans., ''The Astronomer Jules Janssen: A Globetrotter of Celestial Physics'' (Heidelberg, Germany: Springer, 2012), p. 45.

<nowiki>However, subsequently, in an unpublished letter of 19 December 1868 to Charles Sainte-Claire Deville, Janssen asked Deville to inform the French Academy of Sciences that : "Several observers have claimed the bright D line as forming part of the spectrum of the prominences on 18 August. The bright yellow line did indeed lie very close to D, but the light was more refrangible [i.e., of shorter wavelength] than those of the D lines. My subsequent studies of the Sun have shown the accuracy of what I state here." (See: (Launay, 2012), p. 45.)</nowiki></ref>

== Gasa heliumo ==
Heliumo estas tre malpeza [[gaso]]; nur [[hidrogeno]] estas pli malpeza. Heliumo estas inerta aŭ [[nobla gaso]], ĉar ĝi ne kuniĝas kun aliaj elementoj.

== Fluaĵaj statoj de heliumo ==
<sup>4</sup>He likviĝas ĉe la temperaturo de {{GdC|–268,9}}, nur kvar gradoj super [[absoluta nulo]]. Sub la norma [[atmosfera premo]], malsupre de la [[bolpunkto]] je 4,222 [[Kelvino|K]] kaj supre de la ''lambda punkto'' (temperaturo al kiu la grafo de la [[specifa varmo]] similas la grekan literon [[λ ]]) je 2,1768 [[K]], heliumo 4 estas normala senkolora likvo, nomata '''heliumo I'''.

Malsupre de la ''lambda punkto'', la likva heliumo elmontras tute ne kutiman [[viskozeco]]n pro sia [[superflueco|super-flueco]], ĝi estas nomata heliumo 3 aŭ '''heliumo II'''. Ekzemple, ĝi fluas tra la plej etaj truoj kun diametroj de 10<sup>−7</sup> ĝis 10<sup>−8</sup> [[metro|m]] kaj havas neniun mezureblan viskozecon.
[[Dosiero :Phase_diagram_of_Helium-4-en.svg|eta|dekstra|[[Fazodiagramo]] de heliumo-4 : gaso, likvo, solido kaj superfluido (notu, ke  [[atmosfera premo]] estas ĉ. 0,1 [[Mpa]])]].

== Solida heliumo ==
Heliumo restas likva ĝis [[absoluta nulo de temperaturo|absoluta nulo]] ĉe [[atmosfera premo]], sed ĝi frostas ĉe alta premo. Solida heliumo postulas temperaturon je 1–1,5 K (ĉirkaŭ {{GdC|−272}} aŭ {{GdF|−457}}) sub premo je proksimume 25 bar (2,5 Mpa)<ref>{{cite web|date = 2005-10-05 |url = http://www.phys.ualberta.ca/~therman/lowtemp/projects1.htm |title = Solid Helium |publisher = Department of Physics [[University of Alberta]]|access-date=2008-07-20| archive-url = https://web.archive.org/web/20080531145546/http://www.phys.ualberta.ca/~therman/lowtemp/projects1.htm| archive-date = 31-a de majo, 2008}} ({{en}})</ref>. Estas ofte malfacile distingi solidon de likva heliumo, ĉar la [[refrakta indico]] de la du fazoj estas preskaŭ la sama. La solido havas akran [[frostopunkto]]n kaj havas [[kristalo|kristalan strukturon]], sed ĝi estas tre kunpremebla; apliki premon en laboratorio povas malpliigi ĝian volumenon je pli ol 30%. Kun [[izotropa prema modulo]] je proksimume 27 MPa <ref>{{Cite journal|author = Grilly, E. R.|title = Pressure-volume-temperature relations in liquid and solid 4He |journal = Journal of Low Temperature Physics|volume = 11 |issue = 1–2 |pages = 33–52 |doi = 10.1007/BF00655035|date = 1973|bibcode = 1973JLTP...11...33G|s2cid = 189850188 | issn = 0022-2291 }} ({{en}})</ref> ĝi estas 100 fojojn pli kunpremebla ol akvo. La [[denso]] de solida heliumo estas 0,214±0,006 g/cm3 je 1,15 K kaj 66 [[atmosfero (unuo)|atm]]; la eksterpolita denso je 0 K kaj 25 bar (2,5 MPa) estas 0,187±0,009 g/cm<sup>3</sup>. Ĉe pli altaj temperaturoj, heliumo solidiĝos kun sufiĉa premo. Ĉe ĉambra temperaturo, tio postulas premon je proksimume 114,000 atm<ref name="Pinceaux1979">{{cite journal |last1=Pinceaux |first1=J.-P. |last2=Maury |first2=J.-P. |last3=Besson |first3=J.-M. |title=Solidification of helium, at room temperature under high pressure |journal=Journal de Physique Lettres |date=1979 |volume=40 |issue=13 |pages=307–308 |doi=10.1051/jphyslet:019790040013030700|s2cid=40164915 |url=https://hal.archives-ouvertes.fr/jpa-00231630/file/ajp-jphyslet_1979_40_13_307_0.pdf }} ({{en}})</ref>. Heliumo-4 kaj heliumo-3 ambaŭ formas plurajn kristalajn solidajn fazojn, ĉiuj postulante almenaŭ 25 barojn. Ili ambaŭ formas α-fazon, kiu havas [[heksagona kristalsistemo|heksagonan kristalstrukturon]] proksime pakitan (hkp), β-fazon, kiu estas [[kuba kristalsistemo|kuban kristalstrukturon]] flanko centritan (fkc), kaj γ-fazo, kiu estas [[kuba kristalsistemo|kuban kristalstrukturon]] korpocentritan (kkc). 
[[Dosiero:HeNe Laser Build.webm|eta|maldekstra|180px|[[Lasero]] per miksitaj gasoj heliumo kaj [[neono]].]]

== Aplikoj ==
Heliumo estas la gaso uzata en kutimaj [[balono]]j, kiuj ŝvebas, ĉar heliumo estas pli malpeza ol [[aero]].

La plej granda ununura uzo de likva heliumo estas malvarmigi la [[superkondukteco|superkonduktanta]]jn [[magneto]]jn por [[magneta resonanca bildigo]].

== Bildaro ==
<gallery>
Dosiero:He-TableImage.svg|Perioda tabelo<!-- thumb|maldekstra|180px|[[Perioda tabelo]] _મ_ાં Heliumo -->
Dosiero:He,2.jpg|Aspekto de heliumo<!-- thumb|maldekstra|180px|_aspetto_ _dell_'heliumo -->
Dosiero:HeTube.jpg|La atoma simbolo per fluoreska lampo<!-- thumb|maldekstra|180px|Heliumo eksigi tubo formis ŝati la (elementa, terma, koeficienta, era) atoma simbolo -->
Dosiero:Helium-II-creep.svg|Je tre malalta temperaturo, Heliumo II supreniras tubon: [[viskozeco]] nuliĝas<!-- thumb|maldekstra|180px|Heliumo II rampas laŭ surfacoj por trovi sian energian nivelon – post mallonga tempo la niveloj en la du ujoj estos egalaj. La [[Rollin-tavolo]] ankaŭ kovras la enon de la pli granda ujo; se ĝi estis ne sigelita, heliumo II devus rampi eksteren kaj eskapi. -->
</gallery>

== Referencoj ==
{{Referencoj}}

== Vidu ankaŭ ==
* [[Izotopoj de heliumo]]
* [[Kemio]]
* [[Listo de kemiaj elementoj laŭ nomo]]
* [[Listo de kemiaj elementoj laŭ simbolo]]
* [[Listo de kemiaj elementoj laŭ atomnumero]]
* [[Perioda tabelo]]

== Eksteraj ligiloj ==
{{Projektoj}}
* http://environmentalchemistry.com/yogi/periodic/He.html <!-- _EnvironmentalChemistry_._com_ - Heliumo -->
* http://www.webelements.com/webelements/elements/text/He/key.html <!-- _Webelements_ - heliumo -->
* http://www.webelements.com/webelements/elements/text/He/index.html <!-- _WebElements_._com_ - Heliumo -->
* http://education.jlab.org/itselemental/ele002.html <!-- Ĝi's Elementa – Heliumo -->

{{PeriodaTabelo}}

[[Kategorio:Kemiaj elementoj]]
[[Kategorio:Gasoj]]