Vidi fonton por Fosforo

{{Informkesto kemia elemento}}
[[Dosiero:PhosphComby.jpg|eta|180ra|Aspekto de fosforo]]
[[Dosiero:Phosphoric acid2.svg|eta|180ra|Struktura formulo de PH<sub>3</sub>O<sub>4</sub>]]

* '''Simbolo:''' P
* '''Atomnumero:''' 15
* '''Atompezo:''' 30,973761 (2)
* '''Kemia serio:''' pniktogenoj (ne-oficiala nomo), [[nemetalo]]
* '''Normala stato''' solida ĉe 298K
* '''Koloro''' senkolora/ruĝa/arĝentblanka

'''Fosforo''' estas [[kemia elemento]] de la [[perioda tabelo]] kun la simbolo '''P''' kaj [[atomnumero]] 15.

Fosforo ekzistas je diversaj [[alotropa formo|alotropaj formoj]] inkluzive de blanka (aŭ flava), ruĝa, kaj nigra (aŭ violkolora). Kutime, fajna fosforo troviĝas kiel kristaloj de P<sub>4</sub>, kun kvaredra geometrio.

[[fosfata acido]]

== Blanka fosforo ==
Blanka fosforo estas la plej aktiva modifaĵo de la fosforo. Ĝi havas la denson de 1,82 g/cm<sup>3</sup>, kaj fandopunkton de {{GdC|44,1}}, bolpunkton de {{GdC|280}}. Ĝi estas diafana kaj vaksosimila. La malpurigitan blankan fosforon nomas oni ankaŭ kiel '''flava fosforo'''. La kubostruktura blanka fosforo estas tre bone solvebla en [[fosfortriklorido]] kaj [[karbondisulfido]] CS<sub>2</sub>; 100 g karbondisulfido solvas pli ol 1&nbsp;kg da fosforo. En [[kvarklormetano]], [[benzolo]] aŭ [[etero]], la fosforo tre malbone solviĝas.

Ĉe {{GdC|−77}} la kubostruktura formo (α-formo) transformiĝas al heksagonala formo (β-formo). En ĉiu formo (α-, β-, en solvaĵo), la fosforo formas P<sub>4</sub>-tetraedron kun liga angulo de 60°.

En bone disdividita stato, la blanka fosforo ekflamiĝas spontane, ekde {{GdC|50}} ekflamiĝas ankaŭ kompaktaj pecoj kaj forbruliĝas pere la aero al [[fosforpentoksido|fosfor(V)-oksido]].

<math>\mathrm{P_4 + 3\ O_2 \rightarrow P_4O_{6}}</math>

<math>\mathrm{P_4O_{6} + 2\ O_2 \rightarrow P_4O_{10}}</math>

En aero, la blanka fosforo produktas helverdan lumon. Tiu estiĝas pro la granda vaporpremo en la blanka fosforo, kiam la gasforma fosforo de la ĉirkaŭo P<sub>4</sub> transformas P<sub>4</sub>O<sub>6</sub> al P<sub>4</sub>O<sub>10</sub> ([[kemoluminesko]]). La fosforo ligiĝas en fortega, eksoterma reakcio kun halogenoj, metaloj aŭ sulfuroj. La el tio estiĝintaj kombinaĵoj estas [[fosforsulfido]]j, fosfor(III)- aŭ fosfor(V)-kombinaĵoj same fosfidoj. Sub efiko de forta lesivo kaj ĉe alta temperaturo, fosforo disponas je [[fosfino]] kaj hipofosfido. Ĝenerale, la blanka fosforo estas forta reduktigaĵo.

'''Blanka fosforo estas tre venena, jam 50&nbsp;mg estas mortefika.''' La morto aperas nur post 5 ĝis 10 tagoj, la venena efiko baziĝas sur ĝenado de la proteina kaj karbonhidrata sintezo.

Ĝi estis uzata dum la Dua Mondmilito por [[brulbombo]]j, kiam la angloj uzis ties miksaĵon kun [[kaŭĉuko]]. Per la kaŭĉuko gluiĝas la materialo kaj kaŭzas ĉe la viktimoj tre malbone kuraceblajn vundojn.

En 2005 evidentiĝis, ke ankaŭ Usono uzis la blankan fosforon. Blanka fosforo estas hodiaŭ uzata en nebulgranatoj, ĉar ĝi formas abrupte grandajn nebulmurojn. Tiujn granatoj uzis Usono dum la Iraka milito en 2003 en la urbo de [[Faluĝa]] kontraŭ la ribeluloj, sed mortis ankaŭ civitanoj.

== Kombinaĵoj ==
{{Div col|cols = 3}}
* [[Amonia heksakloro-fosfato]]
* [[Benzoila fosfato]]
* [[Fosfora kvinfluorido]]
* [[Fosfora kvinklorido]]
* [[Fosfora kvinoksido]]
* [[Fosfora tribromido]]
* [[Fosfora trifluorido]]
* [[Fosfora trijodido]]
* [[Fosfora triklorido]]
* [[Fosfora trioksido]]
* [[Fosforila trijodido]]
* [[Natria dufluorofosfato]]
* [[Natria heksaklorofosfato]]
* [[Natria unufluorofosfato]]
* [[Natria unutiofosfato]]
* [[Tiofosfata acido]]
* [[Tiofosforila bromido]]
* [[Tiofosforila fluorido]]
* [[Tiofosforila klorido]]
{{Div col end}}

== Vidu ankaŭ ==
* [[Kemio]]
* [[Perioda tabelo]]
* [[Listo de kemiaj elementoj laŭ nomo]]
* [[Listo de kemiaj elementoj laŭ simbolo]]
* [[Listo de kemiaj elementoj laŭ atomnumero]]
* [[Izotopoj de fosforo]]
* [[Alĥemiisto malkovranta fosforon]]
* [[Hennig Brandt]]

== Eksteraj ligiloj ==
{{Projektoj|ReVo=fosfor}}
* http://www.webelements.com/webelements/elements/text/P/index.html WebElements.com pri fosforo
* http://environmentalchemistry.com/yogi/periodic/P.html EnvironmentalChemistry.com pri fosforo
* http://periodic.lanl.gov/elements/15.html {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20040611234809/http://periodic.lanl.gov/elements/15.html |date=2004-06-11 }} [[Usona Nacia Laboratorio Los Alamos|Los Alamos Nacia Laboratorio]] pri fosforo
* http://enciclopedia.us.es/index.php/F%F3sforo {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20060630113625/http://enciclopedia.us.es/index.php/F%F3sforo |date=2006-06-30 }} Enciclopedia Libre pri fosforo

{{PeriodaTabelo}}
{{Ĝermo|kemio}}
{{Bibliotekoj}}

[[Kategorio:Kemiaj elementoj]]
[[Kategorio:Fosforo]]