Vidi fonton por Enrico Fermi

{{Aliaj signifoj|Fermi (metrostacio)|EUR Fermi (metroo de Romo)}}
{{Informkesto sciencisto}}
'''Enrico FERMI''' [enriko fermi] (esperantigite '''Henriko FERMIO''') (naskiĝis la {{daton|29|septembro|1901}}, mortis la {{daton|28|novembro|1954}}) estis [[Italio|itala]] [[fizikisto]] kaj [[Nobel-premio pri fiziko|nobel-premiito]], kiu kreis la unuan [[Nuklea reakciujo|atoman reaktoron]] de la mondo, nome Ĉikago Pilo-1. Li estis nomata la "arkitekto de nuklea epoko",<ref>"Enrico Fermi, architect of the nuclear age, dies". Aŭtuno 1954. [http://www.history.com/this-day-in-history/enrico-fermi-architect-of-the-nuclear-age-dies] Alirita la 20an de Marto 2016.</ref> kaj la "arkitekto de la atoma bombo".<ref>"Enrico Fermi Dead at 53; Architect of Atomic Bomb". New York Times. 29a de Novembro 1954. [http://www.nytimes.com/learning/general/onthisday/bday/0929.html] Alirita la 20an de Marto 2016.</ref> Li estis unu el la malmultaj fizikistoj kiuj elstaris kaj teorie kaj eksperimente. Fermi tenis kelkajn patentojn rilatajn al la uzado de nuklea elektro, kaj estis premiita en [[1938]] per la [[Nobel-premio pri fiziko]] pro sia laboro en indukta [[radioaktiveco]] per neŭtrona bombardado kaj la malkovro de [[transuraniaj elementoj]]. Li faris gravajn kontribuojn al la disvolvigo de la [[kvantuma teorio]], de la [[Nuklea fiziko|nuklea]] kaj [[partikla fiziko]], kaj de la statistika [[mekaniko]].

La unua ĉefa kontribuo de Fermi estis statistika mekaniko. Post [[Wolfgang Pauli]] anoncis sian [[Principo de ekskludo|principon de ekskludo]] en 1925, Fermi sekvis per artikolo en kiu li aplikis la principon al [[ideala gaso]], uzante statistikan formuladon nune konata kiel [[statistiko Fermi–Dirac]]. Nuntempe, partikloj kiuj obeas la principon de ekskludo estas nomataj "[[fermiono]]j". Poste Pauli postulis la ekziston de neŝarĝita nevidebla partiklo elsendita kun elektrono dum [[beta-radiado]], por plenumi la leĝon de [[Principo de konservado de energio|konservado de energio]]. Fermi akceptis tiun ideon, disvolvigante modelon kiu aligis la postulitan partiklon, kiun li nomigis "[[neŭtrino]]". Lia teorio, poste referencata kiel ''interagado de Fermi'' kaj ankoraŭ poste kiel [[malforta nuklea forto]], priskribis unu el la [[Fundamenta forto|kvar fundamentaj fortoj de naturo]]. Pere de eksperimentoj kiuj induktas radioaktivecon per ĵus malkovritaj [[neŭtrono]]j, Fermi malkovris ke malrapidaj neŭtronoj estas pli facile kaptitaj ol tiuj rapidaj, kaj disvolvigis la ekvacion de la aĝo de Fermi por priskribi tion. Post bombardado de [[torio]] kaj de [[uranio]] pere de malrapidaj neŭtronoj, li konkludis ke li estis kreinta novajn elementojn; kvankam li ricevis la Nobel-Premion pro tiu malkovro, la novaj elementoj estis sekve rezultaj kiel fiziaj produktoj.

== Vivo ==
[[Dosiero:BirthHouseOfEnricoFermi01.jpg|eta|dekstra|Fermi naskiĝis en Romo en Via Gaeta 19.]]
[[Dosiero:Enrico Fermi birthplace plaque.jpg|eta|Memortabulo pri Fermi en lia naskoloko.]]
Naskiĝinte en [[Romo]], Enrico Fermi ekde [[1918]] studis [[fiziko]]n en [[Pisa]]. En [[1922]] li doktoriĝis. Inter [[1927]] kaj [[1938]] li agis kiel profesoro en la universitato de Romo.

Enrico Fermi naskiĝis en Romo la 29an de Septembro 1901. Li estis la tria filo de Alberto Fermi, nome diviziestro ''Capo Divisione'' en la Ministerio de Fervojoj, kaj de Ida de Gattis, nome instruistino de elementa lernejo.<ref>Segrè, Emilio (1970). Enrico Fermi, Physicist. Chicago: University of Chicago Press. ISBN 0-226-74473-6. OCLC 118467. pp 3–4, 8</ref><ref>Amaldi, Edoardo (2001). "Commemoration of the Academy Fellow Enrico Fermi". In Bernardini, C.; Bonolis, Luisa. Enrico Fermi: His Work and Legacy. Bologna: Società Italiana di Fisica: Springer. pp. 23–35. ISBN 88-7438-015-1. OCLC 56686431. p 23.</ref> Lia nura fratino, Maria, estis du jarojn pli aĝa ol li, kaj lia frato Giulio estis unu jaron pli aĝa. Post la du knaboj estis senditaj al rura komunumo por esti [[Nutristino|mamnutritaj]], Enrico rekuniĝis kun sia familio en Romo kiam li estis du kaj duono.<ref>Cooper, Dan (1999). Enrico Fermi: And the Revolutions in Modern physics. New York: Oxford University Press. ISBN 0-19-511762-X. OCLC 39508200. p 19.</ref> Kvankam li estis baptita kiel [[romkatoliko]] kongrue kun la deziroj de siaj geavoj, lia familio, kiel ĉe plej italaj familioj, ne estis aparte religia; Enrico estis [[Agnostikismo|agnostiko]] laŭlonge de sia matura vivo. Estante juna knabo, li kunhavis la samajn interesojn kiel lia frato Giulio, konstruante [[elektra motoro|elektrajn motorojn]] kaj ludante per elektraj kaj mekanikaj ludiloj.<ref>Segrè, Emilio (1970). Enrico Fermi, Physicist. Chicago: University of Chicago Press. ISBN 0-226-74473-6. OCLC 118467. pp 5–6.</ref> Giulio mortis dum la administrado de [[anestezo]] por operacio de gorĝa [[absceso]] en 1915.<ref>Fermi, Laura (1954). Atoms in the Family: My Life with Enrico Fermi. Chicago: University of Chicago Press. OCLC 537507. pp 15–16</ref>

Unu el la unuaj fontoj de Fermi por lia studado de fiziko estis libro kiun li trovis ĉe loka bazaro ĉe ''[[Campo de' Fiori]]'' en Romo. Publikigita en 1840, la 900-paĝa ''Elementorum physicae mathematicae'', estis verkita en Latino fare de la [[Jezuito]] Andrea Caraffa, nome profesoro ĉe la [[Collegio Romano]]. Ĝi kovris [[matematiko]]n, [[Klasika mekaniko|klasikan mekanikon]], [[astronomio]]n, [[optiko]]n, kaj [[akustiko]]n, tiel kiel tiuj fakoj estis komprenataj kiam la libro estis verkita.<ref>Segrè, Emilio (1970). Enrico Fermi, Physicist. Chicago: University of Chicago Press. ISBN 0-226-74473-6. OCLC 118467. p. 7</ref><ref>Bonolis, Luisa (2001). "Enrico Fermi's Scientific Work". In Bernardini, C.; Bonolis, Luisa. Enrico Fermi: His Work and Legacy. Bologna: Società Italiana di Fisica: Springer. pp. 314–394. ISBN 88-7438-015-1. OCLC 56686431. p. 315</ref> Fermi amikiĝis al alia sciencen klinita studento, [[Enrico Persico]],<ref>Amaldi, Edoardo (2001). "Commemoration of the Academy Fellow Enrico Fermi". In Bernardini, C.; Bonolis, Luisa. Enrico Fermi: His Work and Legacy. Bologna: Società Italiana di Fisica: Springer. pp. 23–35. ISBN 88-7438-015-1. OCLC 56686431. p. 24.</ref> kaj kune ambaŭ laboris pri sciencaj projektoj kiaj la konstruo de [[giroskopo]]j kaj la klopodoj akurate mezuri la akcelon de la [[gravito]] de la Tero.<ref>Segrè, Emilio (1970). Enrico Fermi, Physicist. Chicago: University of Chicago Press. ISBN 0-226-74473-6. OCLC 118467. pp. 11-12.</ref> La intereso de Fermi en fiziko estis poste kuraĝigita fare de la kolego de lia patro nome Adolfo Amidei, kiu donis al li kelkajn librojn pri fiziko kaj matematiko, kiujn li legis kaj asimilis rapide.<ref>Segrè, pp. 8–10.</ref>

== ''Scuola Normale Superiore'' en Pisa ==
[[Dosiero:Enrico Fermi giovane.jpg|dekstra|eta|upright|Enrico Fermi kiel studento en Pisa.]]
Fermi gradiĝis el altlernejo en Julio [[1918]] kaj, pro premo de Amidei, aliris en la lernejo ''[[Scuola Normale Superiore di Pisa|Scuola Normale Superiore]]'' en [[Pisa]]. Perdinte unu filon, liaj gepatroj malemis permesi lin foresti el hejmo dum kvas jaroj dum li studis ĉe la lernejo [[Sapienza Universitato de Romo]], sed finfine ili akceptis. Tiu lernejo havigis senpagan loĝadon por studentoj, sed kandidatoj devis trapasi malfacilan eniran ekzamenon kiu inkludis eseon. La proponita temo estis "Specifaj karakteroj de Sonoj". La 17-jaraĝa Fermi elektis derivi kaj solvi la [[Parta diferenciala ekvacio|partan diferencialan ekvacion]] por vibranta linio, aplikante la [[Analitiko de Fourier|analitikon de Fourier]] en la solvo. La ekzamenanto, Profesoro Giuseppe Pittarelli el la Sapienza Universitato de Romo, intervjuis Fermi kaj profetis ke li estos elstara fizikisto en la estonteco. Fermi atingis la unuan rangon en la klasifiko de la enirekzameno.<ref>Segrè, pp. 11–13.</ref>

Dum siaj jaroj ĉe la ''Scuola Normale Superiore'', Fermi teamis kun studento nome [[Franco Rasetti]] kun kiu li eniros en amikaj amuzaĵoj kaj kiu estos poste intima amiko de Fermi kaj utila kunlaboranto. En Pisa, Fermi estis konsilita de la direktoro de la laboratorio de fiziko, nome [[Luigi Puccianti]], kiu konfesis ke estis malmulte instruota al Fermi, kaj ofte li petis al Fermi instrui ion al li anstataŭe. La sciaro de Fermi pri kvantuma fizko atingis tiom altan nivelon ke Puccianti petis al li organizi seminarion pri tiu temo.<ref>Segrè, pp. 15–18.</ref> Dum tiu tempo Fermi lernis [[tensorkalkulo]]n, nome matematika tekniko inventita de [[Gregorio Ricci]] kaj [[Tullio Levi-Civita]] kiu bezonis pruvi la principojn de [[ĝenerala relativeco]].<ref>Bonolis, p. 320.</ref> Fermi dekomence elektis matematikon kiel sia ĉefa fako, sed tuj ŝanĝis al fiziko. Li restis longe [[memlernanto]], studante ĝeneralan relativeco, [[kvantuma mekaniko|kvantuman mekanikon]], kaj [[atoma fiziko|atoman fizikon]].<ref name="Bonolis, pp. 317–319">Bonolis, pp. 317–319.</ref>

En Septembro 1920, Fermi estis akceptita en la fizika departemento. Ekde tiam estis nur tri studentoj en la departemento— nome Fermi, Rasetti, kaj [[Nello Carrara]] — Puccianti permesis al ili libere uzi la laboratorion por ajnaj celoj kiujn ili elektu. Fermi decidis ke ili devus esplori la [[kristalografio]]n de [[Ikso-radioj]], kaj la tri laboris por produkti foton Laue — nome iksoradia foto de [[kristalo]].<ref>Segrè, p. 20.</ref> Dum 1921, sian trian jaron ĉe la universitato, Fermi publikigis siajn unuajn sciencajn verkojn en la itala gazeto ''Nuovo Cimento''. La unua estis titolita "Pri la dinamiko de rigida sistemo de elektraj ŝarĝoj en translacia movo" (''Sulla dinamica di un sistema rigido di cariche elettriche in moto traslatorio''). Signo de estonteco estis ke [[maso]] estis esprimita kiel [[tensoro]] — nome matematika konstruaĵo komune uzata por priskribi ion moviĝanta kaj ŝanĝanta en tridimensia spaco. En klasika mekaniko, maso estas [[Skalaro (fiziko)|skalara]] kvuanto, sed en relativeco ĝi ŝanĝas kun rapideco. La dua artikolo estis "Pri elektrostatiko de uniforme gravitacia kampo de elektromagnetaj ŝarĝoj kaj pri la pezo de elektromagnetaj ŝarĝoj" (''Sull'elettrostatica di un campo gravitazionale uniforme e sul peso delle masse elettromagnetiche''). Uzante ĝeneralan relativecon, Fermi montris ke ŝarĝo havas pezon egala al U/c<sup>2</sup>, kie U estas la elektrostatika energio de la sistemo, kaj c estas la [[lumrapido]].<ref name="Bonolis, pp. 317–319"/>

La unua artikolo ŝajnis montri kontraŭdiron inter la elektrodinamika teorio kaj tiu relativeca koncernanta la kalkuladon de la elektromagnetaj masoj, ĉar la iama antaŭdiris valoron de 4/3 U/c<sup>2</sup>. Fermi aliris al tiu afero la venontan jaron per artikolo nome "Koncerne al kontraŭdiro inter [[elektrodinamiko]] kaj la relativeca teorio pri elektromagneta maso" en kiu li montris ke la ŝajna kontraŭdiro estis konsekvenco de relativeco. Tiu artikolo estis tiom sufiĉe bone rigardiuta ke ĝi estis tradukita al la [[germana]] kaj publikigita en la germana scienca gazeto ''[[Physikalische Zeitschrift]]'' en 1922.<ref>{{Citaĵo el gazeto|url=https://en.wikisource.org/?curid=1059488|titolo=Über einen Widerspruch zwischen der elektrodynamischen und relativistischen Theorie der elektromagnetischen Masse|alirdato=17an de Januaro 2013|lingvo=de|gazeto=Physikalische Zeitschrift|volumo=23|paĝoj=340–344}}</ref> Tiun jaron, Fermi submetis sian artikolon "Pri la fenomenoj okazantaj ĉe [[monda linio]]" (''Sopra i fenomeni che avvengono in vicinanza di una linea oraria'') al la itala gazeto ''I Rendiconti dell'Accademia dei Lincei''. En tiu artikolo li ekzamenis la Principon de Ekvivalento, kaj enkondukis la tiel nomita "Koordinatoj de Fermi". Li pruvis ke sur monda lino apuda al la tempolinio, spaco kondutas kvazaŭ ĝi estas [[Eŭklida spaco]].<ref>Bertotti, Bruno (2001). "Fermi's Coordinates and the Principle of Equivalence". En Bernardini, C.; Bonolis, Luisa. Enrico Fermi: His Work and Legacy. Bologna: Società Italiana di Fisica: Springer. pp. 115–125. ISBN 88-7438-015-1. OCLC 56686431. p. 115.</ref><ref name="Bonolis, p. 321">Bonolis, p. 321.</ref>

[[Dosiero:World line2.svg|maldekstra|eta|[[Lumkonuso]] estas tridimensia surfaco de ĉiuj eblaj lumradioj alvenante kaj elirante el punkto en [[spactempo]]. Ĉi tie, oni priskribas ĝin kun unu spaca dimensio forprenita. La tempolinio estas la vertikala akso.]]
Fermi submetis sian tezon, "Teoremo pri la kalkulo de la probableco kaj kelkaj el ties aplikaĵoj" (''{{lang|it|Un teorema di calcolo delle probabilità ed alcune sue applicazioni}}''), al la ''Scuola Normale Superiore'' en Julio 1922, kaj ricevis sian gradiĝon ''laurea'' je malkutime juna aĝo de 20. La tezo estis pri bildoj de difraktado de [[Ikso-radioj]]. [[Teoria fiziko]] ne estis ankoraŭ konsiderata fako en Italio, kaj la nura tezo kiu estis akceptita estis tiu pri eksperimenta [[fiziko]]. Pro tiutialo, italaj fizkistoj estis malrapidaj por akcepti la novajn ideojn kiel relativeco venanta el Germanio. Ekde Fermi estis hejme en la laboratorio farante eksperimentan laboron, tio ne metis nesurireblajn problemojn por li.<ref name="Bonolis, p. 321"/>

Verkante la apendicon por la itallingvan eldonon de la libro ''Fundamentoj de la Relativieco de Einstein'' de [[August Kopff]] en 1923, Fermi estis la unua kiu kaŝita ene de la fama [[ekvacio]] de [[Einstein]] ({{nowrap|''E'' {{=}} ''mc''<sup>2</sup>}}) estis enorma kvanto de [[nuklea potenciala energio]] ekspluatata. "Ne ŝajnas ebla, almenaŭ en la tuja estonteco", li verkis, "trovi vojon por liberigi tiujn terurajn kvantojn de energio — kio estas tute bona ĉar la unua efiko de eksplodo de tia terura kvanto de energio estos premita ĝis ruinigi la fizikiston kiu havis la mispaŝon trovi vojon por fari ĝin."<ref name="Bonolis, p. 321"/>

En 1924 Fermi estis iniciatita al la [[framasonismo]] en the [[Loĝio (framasona)|framasona loĝio]] "Adriano Lemmi" de la [[Granda Oriento de Italio]].<ref>{{Cite web|url=http://www.goilombardia.it/massoni-illustri/enrico-fermi|title=Enrico Fermi L’Uomo, lo Scienziato e il Massone|language=Itala|accessdate=4a de Marto 2015|titolo=Arkivita kopio|alirdato=2016-03-20|arkivurl=https://web.archive.org/web/20160320065006/http://www.goilombardia.it/massoni-illustri/enrico-fermi|arkivdato=2016-03-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160320065006/http://www.goilombardia.it/massoni-illustri/enrico-fermi|archivedate=2016-03-20}} {{Citaĵo el la reto |url=http://www.goilombardia.it/massoni-illustri/enrico-fermi |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2016-03-20 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20160320065006/http://www.goilombardia.it/massoni-illustri/enrico-fermi |arkivdato=2016-03-20 }}</ref>

Fermi decidis veturi eksterlanden, kaj paŝis duonjaron studante ĉe [[Max Born]] ĉe la [[Universitato de Göttingen]], kie li trafis [[Werner Heisenberg]] kaj [[Pascual Jordan]]. Fermi poste studis en [[Leiden]] kun [[Paul Ehrenfest]] el Septembro al Decembro en 1924 kun stipendio el la [[Fondaĵo Rockefeller]] akirita pere de la interveno de la matematikisto [[Vito Volterra]]. Tie Fermi trafis [[Hendrik Lorentz]] kaj [[Albert Einstein]], kaj bone amikiĝis kun [[Samuel Goudsmit]] kaj [[Jan Tinbergen]]. El Januaro 1925 al fino de 1926, Fermi instruis [[matematika fiziko|matematikan fizikon]] kaj [[Mekaniko|teorian mekanikon]] ĉe la [[Universitato de Florenco]], kie li formis teamon kun Rasetti por konduki serion de eksperimentoj pri la efikoj de magnetaj kampoj sur [[hidrargo|hidrarga]] [[vaporo]]. Li partoprenis ankaŭ en seminaroj ĉe la Sapienza Universitato de Romo, instruante pri kvantuma mekaniko kaj [[solid-stata fiziko]].<ref>Bonolis, pp. 321–324.</ref> Dum tiu instruado de nova kvantuma mekaniko bazita sur rimarkinda akurateco de antaŭdiroj de la ekvacio de Schrödinger, la itala fizikisto dirus ofte, "Ĝi ne havas aferon kiu kongruu tiom bone!"<ref>Hey, Anthony J. G.; Walters, Patrick (2003). The new quantum universe. Cambridge, U.K.: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-56418-2. OCLC 50252084. p. 61.</ref>

Post [[Wolfgang Pauli]] anoncis sian [[Principo de ekskludo|principon de ekskludo]] en 1925, Fermi respondis per artikolo "Pri la kvantigo de perfekta unuatoma gaso" (''{{lang|it|Sulla quantizzazione del gas perfetto monoatomico}}''), laŭ kiu li aplikis la principon de ekskludo al ideala gaso. Tiu artikolo estis speciale elstara por la statistika formulado de Fermi, kiu priskribas la distribuadon de partikloj en fizikaj [[sistemo]]j de multaj identaj [[partiklo]]j kiuj obeas al la principo de ekskludo. Tio estis sendepende disvolvigita tuj poste fare de la brita fizikisto [[Paul Dirac]], kiu montris ankaŭ kiel ĝi estas rilata al la [[Statistiko de Bose-Einstein]]. Laŭ tio, ĝi estas nune konata kiel [[Statistiko de Fermi–Dirac]].<ref>Bonolis, pp. 329–330.</ref> Laŭ Dirac, partikloj kiuj obeas al la principo de ekskludo estas nuntempe nomataj "[[fermiono]]j", dum tiuj kiuj ne obeas estas nomataj "[[bosono]]j".<ref>Cooper, Dan (1999). Enrico Fermi: And the Revolutions in Modern physics. New York: Oxford University Press. ISBN 0-19-511762-X. OCLC 39508200. p. 31.</ref>

== Profesoro en Romo ==
[[Dosiero:Ragazzi di via Panisperna cropped.jpg|eta|280px|dekstra|Fermi kaj lia esplorista grupo (nome [[Knaboj de Via Panisperna]]) en la korto de la Romuniversitata Instituto de Fiziko en Via Panisperna, ĉirkaŭ 1934. El maldekstro dekstren: [[Oscar D'Agostino]], [[Emilio Segrè]], [[Edoardo Amaldi]], [[Franco Rasetti]] kaj Fermi.]]
Profesoreco en Italio estis atribuita per konkurenco (''{{lang|it|concorso}}'') por vakuan katedro, kaj postulantoj estis rangigitaj laŭ siaj publikaĵoj fare de komitato de profesoroj. Fermi postulis por katedro de [[matematika fiziko]] en la [[Universitato de Cagliari]] en [[Sardinio]], sed estis apenaŭe malaprobita favore de [[Giovanni Giorgi]].{{sfn|Fermi|1954|pp=37–38}} En 1926, je aĝo de 24, li postulis profesorecon en la [[Sapienza Universitato de Romo]]. Tio estis nova katedro, nome unu el la unuaj tri en teoria fiziko en Italio, kiuj estis kreitaj de la Ministro de Edukado instigite de Profesoro [[Orso Mario Corbino]], kiu estis universitata profesoro de eksperimenta fiziko, Direktoro de la Instituto de Fiziko, kaj membro de la kabineto de [[Benito Mussolini]]. Corbino, kiu ankaŭ estris la elektokomitato, esperis, ke la nova katedro atingu la normojn kaj reputacion de fiziko en Italio.{{sfn|Segrè|1970|p=45}} La komitato elektis Fermi kape de Enrico Persico kaj [[Aldo Pontremoli]],{{sfn|Fermi|1954|p=38}} kaj Corbino helpis Fermi rekruti lian teamon, kiu estis tuj komponita de elstaraj studentoj kiel [[Edoardo Amaldi]], [[Bruno Pontecorvo]], [[Ettore Majorana]] kaj [[Emilio Segrè]], kaj de Franco Rasetti, kiun Fermi nomumis sia helpanto.{{sfn|Alison|1957|p=127}} Ili estis tuj kromnomitaj "[[Knaboj de Via Panisperna]]" laŭ la strato kie estas la Instituto de Fiziko.<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.phys.uniroma1.it/DipWeb/museo/fermi.html|titolo=Enrico Fermi e i ragazzi di via Panisperna|alirdato=20a de januaro 2013|eldoninto=University of Rome|lingvo=it}}</ref>

Fermi edziĝis al [[Laura Capon]], scienca studento en la Universitato, la 19an de julio 1928.{{sfn|Segrè|1970|p=61}} Ili havis du gefilojn: Nella, naskiĝinta en januaro 1931, kaj Giulio, naskiĝinta en februaro 1936.{{sfn|Cooper|1999|pp=38–39}} La 18an de marto 1929, Fermi estis nomumita membro de la [[Reĝa Akademio de Italio]] fare de Mussolini, kaj la 27an de aprilo li aliĝis al la [[Nacifaŝisma Partio]]. Li poste kontraŭis [[faŝismo]]n kiam en 1938 la rasaj leĝoj estis aprobitaj de Mussolini por alproksimigi la italan faŝismon ideologie al la germana [[Naziismo]]. Tiuj leĝoj minacis Laura, kiu estis juda, kaj elpostenigis multajn el la esplorhelpantoj de Fermi.{{sfn|Alison|1957|p=130}}<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://fermi.lib.uchicago.edu/fermibiog.htm|titolo=About Enrico Fermi|alirdato=20a de januaro 2013|eldoninto=[[Universitato de Ĉikago]]|arkivurl=https://web.archive.org/web/20121126101631/http://fermi.lib.uchicago.edu/fermibiog.htm|arkivdato=2012-11-26}}</ref><ref>{{cite news|url=http://archiviostorico.corriere.it/2001/ottobre/02/Cosi_Fermi_scopri_natura_vessatoria_co_0_0110022882.shtml |authorlink=Paolo Mieli |first=Paolo |last=Mieli |title=''Così Fermi scoprì la natura vessatoria del fascismo'' |language= itala |newspaper=[[Corriere della Sera]] |date=2a de oktobro 2001 |accessdate=20a de januaro 2013 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131019204537/http://archiviostorico.corriere.it/2001/ottobre/02/Cosi_Fermi_scopri_natura_vessatoria_co_0_0110022882.shtml |archivedate=19a de oktobro 2013 }}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.archivi.beniculturali.it/DGA-free/Strumenti/Strumenti_CLXVII.pdf |author=Direzione generale per gli archivi |title=''Reale accademia d'Italia:inventario dell'archivio'' |language=Italian |year=2005 |publisher=Ministero per i beni culturali e ambientali |location=Rome |page=xxxix |accessdate=20a de januaro 2013 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120907065146/http://www.archivi.beniculturali.it/DGA-free/Strumenti/Strumenti_CLXVII.pdf |archivedate=7a de septembro 2012 |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2019-12-30 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20120907065146/http://www.archivi.beniculturali.it/DGA-free/Strumenti/Strumenti_CLXVII.pdf |arkivdato=2012-09-07 }} {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20120907065146/http://www.archivi.beniculturali.it/DGA-free/Strumenti/Strumenti_CLXVII.pdf |date=2012-09-07 }} {{Citaĵo el la reto |url=http://www.archivi.beniculturali.it/DGA-free/Strumenti/Strumenti_CLXVII.pdf |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2019-12-30 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20120907065146/http://www.archivi.beniculturali.it/DGA-free/Strumenti/Strumenti_CLXVII.pdf |arkivdato=2012-09-07 }}</ref><ref>{{Cite web|title=A Legal Examination of Mussolini's Race Laws|url=http://primolevicenter.org/printed-matter/a-legal-examination-of-mussolinis-race-laws/|website=Printed Matter|publisher=Centro Primo Levi|accessdate=7a de aŭgusto 2015}}</ref>

Dum sia epoko en Romo, Fermi kaj lia grupo faris gravajn kontribuojn al multaj praktikaj kaj teoriaj aspektoj de fiziko. En 1928, li publikigis sian ''Enkonduko al Atoma Fiziko'' (''{{Lang|it|Introduzione alla fisica atomica}}''), kiu havigis al italaj universitatanoj ĝisdatigitan kaj alireblan tekston. Fermi ankaŭ kondukis publikajn prelegojn kaj verkis popularajn artikolojn por sciencistoj kaj instruistoj por disvastigi sciaron de nova fiziko tiom amplekse kiom eble.{{sfn|Bonolis|2001|pp=333–335}} Parto de lia instrumetodo konsistis en arigo de kolegoj kaj gradiĝantaj studentoj je la fino de la tago ĉirkaŭ problemo, ofte pri sia propra esploro.{{sfn|Bonolis|2001|pp=333–335}}{{sfn|Amaldi|2001|p=38}} Signo de sukceso estis ke eksterlandaj studentoj nune ekvenis al Italio. La plej elstaraj el tiuj estis la germana fizikisto [[Hans Bethe]],{{sfn|Fermi|1954|p=217}} kiu venis al Romo kiel membro de la Fondaĵo Rockefeller, kaj kunlaboris kun Fermi en artikolo de 1932 nome "Pri interagado inter du elektronoj" ({{Lang-de|Über die Wechselwirkung von Zwei Elektronen}}).{{sfn|Bonolis|2001|pp=333–335}}

Tiam, fizikistoj estis kaprompiĝintaj pro la [[beta-radiado]], laŭ kiu [[elektrono]] estis elsendita el la [[atomkerno]]. Por plenumi la leĝon de [[Principo de konservado de energio|konservado de energio]], Pauli postulis la ekzistadon de nevidebla partiklo senŝarĝa kaj kun malmulta aŭ neniu amaso kiu estas elsendita samtempe. Fermi kaptis tiun ideon, kiun li disvolvigis en provizora artikolo en 1933, kaj poste en pli longa artikolo la venontan jaron kiu enkondukis la koncepton de la postulita partiklo, kiun Fermi nomis "[[neŭtrino]]".{{sfn|Amaldi|2001|pp=50–51}}{{sfn|Bonolis|2001|p=346}}<ref name="Beta decay">{{Citaĵo el gazeto|url=http://microboone-docdb.fnal.gov/cgi-bin/RetrieveFile?docid=953;filename=FermiBetaDecay1934.pdf;version=1|titolo=Fermi's Theory of Beta Decay (English translation by Fred L. Wilson, 1968)|alirdato=20-a de januaro 2013|familia nomo=Fermi|persona nomo=E.|jaro=1968|gazeto=American Journal of Physics|volumo=36|numero=12|COI=10.1119/1.1974382|biblioteka kodo=1968AmJPh..36.1150W|paĝo=1150}}</ref> Lia teorio, poste referencata kiel Interagado de Fermi kaj poste kiel la teorio de [[Malforta nuklea forto|Malforta Interagado]], priskribis unu el la kvar [[Fundamenta forto|fundamentaj fortoj de naturo]]. La neŭtrino estis detektita post lia morto, kaj lia teorio pri interagado poste montris kial estas tiom malfacile detektebla. Kiam li sendis sian artikolon al la brita gazeto ''[[Nature (gazeto)|Nature]]'', la redaktoro de tiu gazeto resendis ĝin ĉar ĝi enhavis spekulativadon kiu estis "tro malproksima el la fizika realo por esti interesa al la legantoj".{{sfn|Bonolis|2001|p=346}} Tiele Fermi vidis sian teorion publikigitan en itala kaj germana antaŭ esti publikigita en angla.{{sfn|Alison|1957|p=127}}

En januaro 1934, [[Irène Joliot-Curie]] kaj [[Frédéric Joliot]] anoncis, ke ili estis bombardintaj elementojn per [[Alfa-radiado|alfaj partikloj]] kaj enmetis [[radioaktiveco]]n en ili.<ref name="JoliotCurie1934a">{{Cite journal|last2=Joliot|first2=Frédéric|last1=Joliot-Curie|first1=Irène|title=Un nouveau type de radioactivité|trans-title=A new type of radioactivity|journal=Comptes Rendus Hebdomadaires des Séances de l'Académie des Sciences|volume=198|issue=January–June 1934|date=[[15-a de januaro]] [[1934]]|language=fr|pages=254–256|url=http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k31506/f254.image}}</ref><ref name="JoliotCurie1934b">{{Cite journal|last1=Joliot|first1=Frédéric|last2=Joliot-Curie|first2=Irène|title=Artificial Production of a New Kind of Radio-Element|journal=Nature|volume=133|issue=3354 |year=1934|pages=201–202 |doi=10.1038/133201a0|url=http://jnm.snmjournals.org/content/5/2/xii.full.pdf|bibcode = 1934Natur.133..201J }}</ref> Ĉirkaŭ marto, la helpanto de Fermi nome [[Gian Carlo Wick]] estis haviginta teorian klarigon uzante la teorion de fermi pri beta-radiado. Fermi decidis ŝanĝi al eksperimenta fiziko, uzante la [[neŭtrono]]n, kiun [[James Chadwick]] estis malkovrinta en 1932.{{sfn|Amaldi|2001a|pp=152–153}} En marto 1934, Fermi klopodis vidi ĉu li povas indukti radioaktivecon pere de la neŭtronfonto de Rasetti kun [[polonio]]-[[berilio]]. Neŭtronoj ne havas elektran ŝarĝon, kaj tiele ne estos devojigita per la pozitive ŝarĝita kerno. Tio signifis, ke ili bezonis multe malpli da energio por penetri la kernon ol ŝarĝitaj partikloj, kaj tiele ili ne postulas [[partikla akcelilo|partiklan akcelilon]], kion la Knaboj de Via Panisperna ne havis.{{sfn|Bonolis|2001|pp=347–351}}{{sfn|Amaldi|2001a|pp=153–156}}

[[Dosiero:RasettiFermiSegre.JPG|eta|upright=1.3|Enrico Fermi inter [[Franco Rasetti]] (maldekstre) kaj [[Emilio Segrè]] en [[akademia vesto]].]]
Fermi havis la ideon turni sin al anstataŭo de la neŭtronfonto kun [[polonio]]-[[berilio]] pere de alia kun [[radono]]-berilio, kiun li kreis plenigante vitrujon el berilipolvo, foriginte la aeron, kaj poste aldonante 50 m-Ci de radongaso, liverigita de Giulio Cesare Trabacchi.{{sfn|Segrè|1970|p=73}}<ref name="De Gregorio2005">{{Cite journal|last1=De Gregorio|first1=Alberto G.|title=Neutron physics in the early 1930s|journal=Historical Studies in the Physical and Biological Sciences|volume=35 |issue=2|year=2005 |pages=293–340 |doi=10.1525/hsps.2005.35.2.293 |arxiv=physics/0510044|bibcode=2005physics..10044D}}</ref> Tio kreis multe pli fortan neŭtronfonton, kies efektiveco malpliiĝis pro la 3.8-taga [[duoniĝa tempo]] de [[radono]]. Li sciis, ke tiu fonto elsendas ankaŭ [[Gama-radiado]]n, sed, sur la bazo de sia teorio, li kredis, ke tio ne tuŝas la rezultojn de la eksperimento. Li ekbombardis per [[plateno]], nome elemento kun alta [[atomnombro]] kiu estis facile disponebla, sed sensukcese. Li turnis sin al [[aluminio]], kiu elsendis alfan partiklon kaj produktis [[natrio]]n, kiu poste rezultis en [[magnezio]] pro beta-partikla elsendado. Li klopodis per [[plumbo]], denove sensukcese, kaj poste per [[fluoro]] en la formo de kalcia fluorido, kiu elsendis alfan partiklon kaj produktis [[nitrogeno]]n, kio rezultis en [[oksigeno]] pro beta-partikla elsendado. entute, li enkondukis radioaktivecon en 22 diversajn elementojn.<ref>{{cite journal |journal=Physics in Perspective |title=Enrico Fermi's Discovery of Neutron-Induced Artificial Radioactivity: The Influence of His Theory of Beta Decay|last=Guerra |first=Francesco |last2=Robotti |first2=Nadia |date=December 2009 |volume=11 |issue=4 |doi=10.1007/s00016-008-0415-1 |pages=379–404|bibcode = 2009PhP....11..379G }}</ref> Fermi rapide informis pri la malkovro de neŭtron-enkondukita radioaktiveco per la itala gazeto ''La Ricerca Scientifica'' la 25an de marto 1934.<ref name="De Gregorio2005" /><ref>{{Cite journal|first=Enrico|last=Fermi|title=Radioattività indotta da bombardamento di neutroni|journal=La Ricerca Scientifica|volume=1|issue=5|date=25a de marto 1934|page=283|url=http://www.phys.uniroma1.it/DipWeb/museo/collezione%20Fermi/documento2.htm|language=Italian|titolo=Arkivita kopio|alirdato=2019-12-30|arkivurl=https://web.archive.org/web/20210224071249/https://www.phys.uniroma1.it/DipWeb/museo/collezione%20Fermi/documento2.htm|arkivdato=2021-02-24}} {{Citaĵo el la reto |url=https://www.phys.uniroma1.it/DipWeb/museo/collezione%20Fermi/documento2.htm |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2021-12-30 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20210224071249/https://www.phys.uniroma1.it/DipWeb/museo/collezione%20Fermi/documento2.htm |arkivdato=2021-02-24 }}</ref><ref name="FermiAmaldi1934">{{Cite journal | last1 = Fermi | first1 = E. | last2 = Amaldi | first2 = E. | last3 = d'Agostino | first3 = O. | last4 = Rasetti | first4 = F. | last5 = Segre | first5 = E. | title = Artificial Radioactivity Produced by Neutron Bombardment | doi = 10.1098/rspa.1934.0168 | journal = Proceedings of the Royal Society A: Mathematical, Physical and Engineering Sciences | volume = 146 | issue = 857 | page = 483 | year = 1934 | pmid = | pmc = |bibcode = 1934RSPSA.146..483F }}</ref>

La natura radioaktiveco de [[torio]] kaj de [[uranio]] malfacilis determini tion kio okazas kiam tiuj elementoj estis bombarditaj per neŭtronoj sed, post ĝuste forigante la eston de elementoj pli malpezaj ol uranio sed pli pezaj ol plumbo, Fermi konkludis, ke ili estis kreintaj novajn elementojn, kiujn li nomis "hesperium" (poste [[plutonio]]) kaj "ausonium" (poste [[neptunio]]).{{sfn|Bonolis|2001|pp=347–349}}{{sfn|Amaldi|2001a|pp=153–156}} La kemiisto [[Ida Noddack]] sugestis, ke kelkaj el la eksperimentoj povis esti produktintaj pli malpezajn elementojn ol plumbo pli ol novajn, pli pezajn elementojn. Ŝia sugesto ne estis prenita serioze tiam ĉar ŝia teamo ne estis farinta eksperimentojn per uranio aŭ ne estis konstruinta la teorian bazon por tiu eblo. En tiu epoko, fisio estis supozita kiel malprobabla se ne malebla sur teoria bazo. Kvankam fizikistoj esperis elementojn kun pli altaj atomnumeroj formotaj el neŭtronbombardado de pli malpezaj elementoj, neniu esperis, ke neŭtronoj havu sufiĉan energion por disigi pli pezan atomon en du malpezaj elementeroj en la maniero kiun Noddack sugestis.{{sfn|Amaldi|2001a|pp=161–162}}{{sfn|Bonolis|2001|pp=347–349}}

[[Dosiero:Beta-minus Decay.svg|eta|maldekstra|[[Beta radiado]]. [[Neŭtrono]] rezultas en [[protono]], kaj [[elektrono]] estas elsendita. Por ke la totala energio de la sistemo restu same, Pauli kaj Fermi postulis, ke ankaŭ [[neŭtrino]] (<math>\bar{\nu}_e</math>) estas elsendata.]]
Ankaŭ la Knaboj de Via Panisperna notis kelkajn neklarigitajn efikojn. La eksperimento ŝajne funkciis pli bone sur ligna tablo ol sur marmora tablopinto. Fermi memoris, ke Joliot-Curie kaj Chadwick estis notinta, ke la [[parafino]] estis efektiva por malrapidigi neŭtronojn, kaj tiele li decidis klopodi tion. Kiam neŭtronoj estis pasigitaj tra parafino, ili enkondukis centojn da fojoj tiom multe da radioaktiveco en [[arĝento]] kompare kun kiam ĝi estis bombardita sen parafino. Fermi supozis, ke tio estis pro la hidrogenaj atomoj en la parafino. Tiuj en ligno simile klarigis la diferencon inter la lignaj kaj marmoraj tablopintoj. Tio estis konfirmita pere de ripetado de la efiko kun akvo. Li konkludis, ke kolizioj kun hidrogenaj atomoj malrapidigas la neŭtronojn.{{sfn|Bonolis|2001|pp=347–352}}{{sfn|Amaldi|2001a|pp=153–156}} Ju pli malalta atomnumero de la kerno kun kiu oni kolizias, des pli da energio neŭtrono perdas pro kolizio, kaj tiele des pli malmultaj kolizioj estas postulitaj por malrapidigi neŭtronon fare de difinita kvanto.<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://energyfromthorium.com/2007/02/13/a-few-good-moderators-the-numbers/|titolo=A Few Good Moderators: The Numbers|alirdato=24a de septembro 2013|dato=13a de februaro 2007|eldoninto=The Energy From Thorium Foundation}}</ref> Fermi konstatis, ke tio enkondukis pli da radioaktiveco ĉar malrapidaj neŭtronoj estis pli facile kapteblaj ol rapidaj neŭtronoj. Li disvolvigis difuzian ekvacion por priskribi tion, kio estis konata kiel Fermi-a aĝa ekvacio.{{sfn|Bonolis|2001|pp=347–352}}{{sfn|Amaldi|2001a|pp=153–156}}

En 1938 Fermi ricevis la [[Nobel-premio pri fiziko|Nobel-premion pri fiziko]] je aĝo de 37 pro siaj "pruvoj pri la ekzistado de novaj radioaktivaj elementoj produktitaj de neŭtron-radiado, kaj pro sia rilata malkovro de [[kernoreakcio]]j okazigitaj de malrapidaj neŭtronoj".{{sfn|Cooper|1999|p=51}} Post Fermi ricevis la premion en [[Stokholmo]], li ne revenis hejmen al Italio, sed male forveturis al Novjorko kun sia familio en decembro 1938, kaj tie li petis permanentan rezidorajton. La decido translokiĝi al Usono kaj iĝi usona civitano estis okazigita ĉefe pro la rasaj leĝoj en Italio.{{sfn|Alison|1957|p=130}}

== Manhatana Projekto ==
Pro politikaj kialoj – lia edzino estis jud-devena – li en 1938, post la ceremonio de la ricevo de la Nobela Premio en Svedio, forlasis la [[faŝismo|faŝisman]] Italion kaj ekloĝis en [[Usono]]. En [[1939]] li akiris profesoran postenon en la [[Kolumbia Universitato]] de [[Novjorko]]; ekde [[1942]] li laboris en [[Ĉikago]], kie li aktive partoprenis la produktadon de la unua [[atombombo]]. En la jaro [[1945]] li laboris dum ioma tempo en la [[Usona Nacia Laboratorio Los Alamos]], [[Nov-Meksiko]], poste li revenis al Ĉikago.

== Meritoj ==
Li ellaboris – samtempe, sed sendepende de [[Paul Dirac]] - la kvantumstatistikon validan je korpuskloj subigitaj al la Pauli-principo. Li estis la unua, kiu uzis [[neŭtrono]]jn por transformi pezajn [[atomkerno]]jn. Li malkovris, ke el [[uranio]] estiĝas je efiko de neŭtronoj elementoj kun pli granda atomnumero ol uranio. Pro tio li ricevis en 1938 [[Nobel-premio pri fiziko|Nobel-premion pri fiziko]]. Ankaŭ la teoria klarigo de la beta-disiĝo estas ligita al lia nomo.

Li konstruis la unuan [[uranio|urani]]-atomŝtiparon, je kiu li petis kun [[Leó Szilárd]] [[patento]]n en [[1942]]. Li havis gravan rolon en konstruo de la unua [[atombombo]].

La [[Premio Enrico Fermi]], en angla ''Enrico Fermi Award'', estas premio de la [[Prezidento de Usono]] honoranta sciencistojn de internacia prestiĝo pro siaj vivodaŭraj atingoj en la disvolvigo, uzado aŭ produktado de energio. Estas alia samnoma Premio Enrico Fermi de la ''Società italiana di fisica''.

== Bibliografio ==
* {{cite book |title=Introduzione alla Fisica Atomica |publisher=N. Zanichelli |location=Bologna |year=1928 |language=Itala |oclc=9653646 |authormask=1}}
* {{cite book |title=Fisica per i Licei |publisher=N. Zanichelli |location=Bologna |year=1929 |language=Itala |oclc=9653646 |authormask=1}}
* {{cite book |title=Molecole e cristalli |publisher=N. Zanichelli |location=Bologna |year=1934|language=Itala |oclc=19918218 |authormask=1}}
* {{cite book |title=Thermodynamics |publisher=Prentice Hall |location=Nov-Jorko |year=1937 |language=angla |oclc=2379038|authormask=1}}
* {{cite book |title=Fisica per Istituti Tecnici |publisher=N. Zanichelli |location=Bologna |year=1938 |language=Itala |oclc= |authormask=1}}
* {{cite book |title=Fisica per Licei Scientifici |publisher=N. Zanichelli |location=Bologna |year=1938|language=Itala |oclc= |authormask=1}}(kun [[Edoardo Amaldi]])
* {{cite book |title=Elementary particles |publisher=Yale University Press |location=New Haven |year=1951 |language=angla |oclc=362513 |authormask=1}}

Por kompleta listo de liaj artikoloj, vidu paĝoj 75–78 en <ref name="frs" >Bretscher, E.; Cockcroft, J. D. (1955). "Enrico Fermi. 1901-1954". Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society 1: 68. doi:10.1098/rsbm.1955.0006. JSTOR 769243.</ref>

== Vidu ankaŭ ==
* [[Fermi-paradokso]]
* [[8103 Fermi]] (nomo de asteroido omaĝe al li)
* [[Fermi (metrostacio)]]
* [[EUR Fermi (metroo de Romo)]]

== Notoj ==
{{Referencoj|2}}

== Eksteraj ligiloj ==
{{Projektoj|q=Enrico Fermi}}

* {{Tradukita|lingvo= en |artikolo=Enrico Fermi|revizio=709777983}}

{{Havenda artikolo}}

{{Bibliotekoj}}
{{Vivtempo|Fermi, Enrico}}

[[Kategorio:Italaj fizikistoj]]
[[Kategorio:Usonaj fizikistoj]]
[[Kategorio:Nukleaj fizikistoj]]
[[Kategorio:Nobel-premiitoj pri fiziko]]
[[Kategorio:Italaj usonanoj]]
[[Kategorio:Italaj agnostikuloj]]
[[Kategorio:Usonaj agnostikuloj]]
[[Kategorio:Italaj inventistoj]]
[[Kategorio:Termodinamikistoj]]
[[Kategorio:Universitato de Pizo]]
[[Kategorio:Universitato de Romo]]
[[Kategorio:Naskiĝintoj en Romo]]