Vidi fonton por Elektro

{{Prisupre|pri=fizika fenomeno kaj formo de energio|povumaj kaj energiaj aspektoj|Elektra energio|apa=Elektro (apartigilo)}}
[[Dosiero:AtmosphericDischarges.jpg|eta|[[Fulmo]] estas unu el la plej spektaklaj kaj danĝeraj efikoj de elektro.]]
[[Dosiero:Galvana ĉelo bazita sur kupro kaj zinko.svg|eta|Galvana ĉelo.]]
'''Elektro''' estas nomo por ĉiuj fizikaj fenomenoj, kiuj baziĝas sur elektraj [[ŝargo]]j kaj ties moviĝo ([[fulmo]], [[elektra kurento]], [[elektra tensio]], [[elektra kampo]], [[elektromagneta indukto]] kaj ankaŭ fakaj [[atmosfera elektro]], [[biologia elektro]] ktp). Krome elektro ebligas la kreadon kaj ricevon de [[Elektromagneta ondo|elektromagneta radiado]] kiel ĉe [[radioondo]]j. Elektra ŝargo estas eco de kelkaj [[partiklo]]j, ekzemple [[protono]]j kaj [[elektrono]]j. La forto inter tiuj partikloj estas unu el la kvar konataj [[fundamenta forto|fundamentaj fortoj]] de naturo. Ankaŭ [[energio]] en la [[potencialo]] de elektraj ŝargoj estas nomata elektro.

Laŭ [[Francisko Azorín]] '''Elektro''' estas ''Unu el la formoj de la fizika energio, montriĝas per lumaj, mekanikaj, varmaj fenomenoj.''<ref>[[Francisko Azorín]], arkitekto, [[Universala Terminologio de la Arkitekturo]] (arkeologio, arto, konstruo k. metio), Presejo Chulilla y Ángel, Madrido, 1932, paĝo 65.</ref> Kaj li indikas [[etimologio]]n el greka ''elektron'' ([[sukceno]]), kaj de tie la [[latina]] ''electrum''. Kaj li aldonas teknikajn terminojn kiaj ''elektrotipio'', por apliko de la galvanoplastiko al la metalizo de preskliŝoj; kaj ''elektrotipo'', por kupraĵo sur kiu oni reproduktas elektrolize gravurojn; krom elektrotekniko, [[elektrolito]], elektrolizo, elektrografio, elektroforo, elektrometro, elektroscienco, elektrostatiko, elektrodinamiko, elektroĥemio kaj elektromovilo.<ref>Azorín, samloke.</ref>

== Rilataj konceptoj ==
[[Dosiero:VFPt charges plus minus thumb.svg|eta|dekstre|200ra|[[Elektra kampo]] de positiva kaj negativa ŝarĝoj.]]
En elektro, ŝarĝoj produktas [[Elektromagneta kampo|elektromagnetajn kampojn]] kiuj agadas sur aliaj ŝarĝoj. Elektro okazas pro kelkaj tipoj de [[fiziko|fizikaj fenomenoj]]:
* '''[[elektra ŝargo]]''': nome propreco de kelkaj [[Subatoma partiklo|subatomaj partikloj]], kiuj determinas siajn [[Elektromagnetismo|elektromagnetajn interagadojn]]. Elektre ŝarĝita materialo estas tuŝita de, kaj produktas, elektromagnetajn kampojn, tiele ke elektraj ŝarĝoj povas esti pozitivaj aŭ negativaj.
* '''[[elektra kampo]]''' (vidu artikolon [[elektrostatiko]]): ŝargoj estas ĉirkaŭitaj de elektra kampo. La elektra kampo produktas forton super aliaj ŝarĝoj. Ŝanĝoj en la elektra kampo veturas laŭ la [[lumrapido]].
* '''[[elektra potencialo]]''': la kapablo de elektra kampo por fari [[Laboro (fiziko)|laboron]] super [[elektra ŝargo]], tipe mezurita en [[volto]]j.
* '''[[elektra kurento]]''': nome movo aŭ fluo de elektre ŝarĝitaj partikloj, tipe mezurita en [[ampero]]j.
* '''[[elektra povumo]]''': nome kvanto da energio transformita en la unuo de tempo. Se la energio transformita estas elektra energio oni parolas pri elektra povumo. La elektra povumo estas la rilato pase de energio de fluo por unueco de tempo; tio estas, la kvanto de energio transdonita aŭ absorbita de elemento en difinita momento. La unueco en la [[Internacia Sistemo de Mezurunuoj]] estas la [[Vato (mezurunuo)|vato]].
* '''[[elektromagneto]]j''': movoŝarĝoj produktas [[magneta kampo|magnetajn kampojn]]. Elektraj kurentoj generas magnetajn kampojn, kaj ŝanĝo de magnetaj kampoj generas elektrajn kurentojn.
* '''[[magnetismo]]''': la elektra kurento produktas magnetajn kampojn, kaj la variaj magnetaj kampoj laŭlonge de la tempo generas elektran kurenton.

En [[elektrotekniko]], elektro estas uzata por:
* '''[[elektra energio]]''' kie elektra kurento estas uzata por energiigi ekiparon;
* '''[[elektroniko]]''' kiu temas pri [[elektra cirkvito|elektraj cirkvitoj]] kiuj siavice temas pri aktivaj elektraj komponantoj kiaj [[vakutubo]]j, [[transistoro]]j, [[diodo]]j kaj [[Integra cirkvito|integrataj cirkvitoj]], kaj asociaj pasivaj interkonektitaj teknologioj.
* '''[[elektriza sistemo]]''' estas sistemo kiu disdonas elektrogeneradon kaj elsendas energion elektre el la elektroproduktejo al konsumantoj. La termino ankaŭ priskribas ajnan partan sekcion de la sistemo.

Elektraj fenomenoj estis studitaj ekde antikveco, kvankam la progreso en teoria kompreno pluestis malrapida ĝis la 17a kaj 18a jarcentoj. Eĉ tiam, la praktika aplikado de elektro estis malgranda, kaj nur finde de la 19a jarcento [[elektrotekniko|elektro-inĝenieroj]] kapablis uzi ĝin por industria kaj hejma uzadoj. La rapida etendo de elektra teknologio tiame transformis kaj [[industrio]]n kaj [[socio]]n ĝenerale. La eksterordinaraj kapabloj de elektro signifas ke ĝi povas esti uzata por preskaŭ senlima serio de aplikaĵoj kio inkludas [[transporto]]n, [[klimatizilo|klimatizadon]], [[Elektra lumo|lumigadon]], [[Telekomunikado|komunikadon]], kaj [[komputiko]]n. Elektra energio estas nune ŝlosilo de moderna industria societo.<ref>
{{Citation
| first = D.A. | last = Jones
| title = Electrical engineering: the backbone of society
| journal = Proceedings of the IEE: Science, Measurement and Technology
| pages = 1–10
| volume = 138
| issue = 1
| doi = 10.1049/ip-a-3.1991.0001
| year = 1991}}
</ref>

== Necesa infrastrukturo ==
[[Dosiero:Turbogenerator01.jpg|eta|maldekstre|<center>[[Generatoro]] (500 [[MW]]) per [[vapormaŝino|vaporturbino]].]]
[[Elektrogenerado]] estas la procezo de generado de elektra energio pere de fontoj de primara energio. Por elektraj servaĵoj, ĝi estas la unua procezo en la livero de elektro al konsumantoj. La aliaj procezoj kiel dissendo, distribuo, konservado de energio kaj normaligo uzanta stokadajn metodojn estas normale aranĝitaj fare de la elektra industrio.

La [[elektrodukto]] estas inĝeniera reta infrastrukturo destinita por transportado de alt-tensia elektro, inkluzivanta kaj la suprajn kurantajn liniojn kaj la subterajn kablajn liniojn en specialaj strukturoj aŭ ene de kablaj tuboj. La aro de elektraj kurentkonduktiloj konsistigas la primaran elektran reton, sur kiu la transdono de elektro (transporto de alt-tensia elektro je longaj distancoj) kaj la distribuado de elektro (transporto de mez-malalta tensia energio per kapilara reto) sur la teritorio ĝis la finaj uzantoj. Subtenaj turoj de la elektroduktoj estas kutime faritaj el [[ligno]] (natura aŭ laminita) aŭ lastatempe, pli ofte, el [[ŝtalo]] (aŭ krado-strukturoj aŭ tubaj stangoj).

[[Elektroturo]] estas alta strukturo kiu estas uzata por [[transmisio de elektra energio]].

== Historio ==
[[Dosiero:thales.jpg|eta|170ra|Taleso de Mileto.]]
Longe antaŭ ajna kompreno pri elektro, homoj jam konis ion pri batofrapo fare de [[elektraj fiŝoj]]. [[Antikva Egiptio|Antikvegiptaj]] tekstoj datitaj el [[28-a jarcento a.K.|2750 a.K.]] referencis al tiuj fiŝoj kiel "Fulmoj de la [[Nilo]]", kaj priskribis ilin kiel "protektantoj" de ĉiuj aliaj fiŝoj. Elektraj fiŝoj estis denove referencataj jarmilojn poste fare de [[antikva Grekio|antikvaj grekoj]], [[Romia Imperio|romianoj]] kaj [[Islama scienco|arabaj naturalistoj]] kaj [[Islama medicino|kuracistoj]].<ref>{{citation|title=Review: Electric Fish|first=Peter|last=Moller|journal=BioScience|volume=41|issue=11|date=Decembro 1991|pages=794–6 [794]|doi=10.2307/1311732|jstor=1311732|publisher=American Institute of Biological Sciences|last2=Kramer|first2=Bernd}}</ref> Kelkaj antikvaj verkistoj, kiaj [[Plinio la Maljuna]] kaj Skribonio Largo, atestis pri la endormiga efiko de elektraj ŝokoj okazigintaj de elektraj [[katfiŝo]]j kaj [[rajo]]j, kaj sciis ke tiuj frapoj povas veturi laŭlonge de konduktaj objektoj.<ref name=Electroreception>
{{Citation
| first = Theodore H. | last = Bullock
| title = Electroreception
| pages = 5–7
| publisher = Springer
| year = 2005
| isbn = 0-387-23192-7}}
</ref> Pacientoj suferantaj el malsanoj kiaj [[podagro]] aŭ [[kapdoloro]] estis direktitaj al tuŝado de elektraj fiŝoj esperante ke la povega frapo kuracu ilin.<ref name=morris>
{{Citation
| first = Simon C. | last = Morris
| title = Life's Solution: Inevitable Humans in a Lonely Universe
| pages = 182–185
| publisher = Cambridge University Press
| year = 2003
| isbn = 0-521-82704-3}}</ref> Eble la plej frua kaj plej proksima alproksimiĝo al la malkovro de la identeco de [[fulmo]], kaj de elektro el ajna alia fonto, estas atributebla al [[araboj]], kiuj antaŭ la 15a jarcento havis [[araba lingvo|arablingvan]] vorton por fulmo (''raad'') aplikebla ankaŭ al la [[elektra rajo]].<ref name="EncyclopediaAmericana">''The Encyclopedia Americana; a library of universal knowledge'' (1918), New York: Encyclopedia Americana Corp</ref>

En la antikveco greka, la filozofo [[Taleso]] eltrovis, ke [[sukceno]] polurata per tuko altiras malgrandaĵojn.<ref>Stewart, Joseph (2001), Intermediate Electromagnetic Theory, World Scientific, p. 50, ISBN 981-02-4471-1</ref><ref>Simpson, Brian (2003), Electrical Stimulation and the Relief of Pain, Elsevier Health Sciences, pp. 6–7, ISBN 0-444-51258-6</ref>

En ĉirkaŭ 1600 [[William Gilbert]] ankaŭ eksperimentis pri sukceno, kaj nomis la fenomenon ''electricity'', de la greka vorto ἤλεκτρον ''elektron'', «sukceno».<ref>Baigrie, Brian (2006), Electricity and Magnetism: A Historical Perspective, Greenwood Press, pp. 7–8, ISBN 0-313-33358-0</ref> En [[1720]] la fizikisto [[Pieter van Musschenbroek]] inventis la [[lejdena botelo|lejdenan botelon]], specon de [[kondensatoro]]. En [[1770]] la kuracisto [[Luigi Galvani]] observis, ke detranĉitaj gamboj de [[rano]]j ektremas sub la influo de du malsamaj [[metalo]]j (kio konsistigis [[pilo]]n); tio pruvis ke elektro estas la rimedo per kiu [[neŭrono]]j pasigas signalojn al la [[muskolo]]j.<ref>Kirby, Richard S. (1990), Engineering in History, Courier Dover Publications, pp. 331–333, ISBN 0-486-26412-2</ref> En [[1775]]/76 [[Alessandro Volta]] inventis ŝargodisigilon kaj [[baterio]]n.<ref>Kirby, Richard S. (1990), pp. 331–333.</ref> En ĉirkaŭ 1800 [[André Marie Ampère]] inventis la [[ampermetro]]n, elektran telegrafon kaj elektran magneton kaj fondas la teorion de [[elektromagnetismo]].<ref>Kirby, Richard S. (1990), samloke.</ref> Pri la invento de elektra [[telegrafo]] oni disputas inter pluraj inventintoj.

En [[1821]] [[Georg Ohm]] malkovris la [[leĝo de Omo|leĝon de Omo]], ke la elektra [[kurento]] tra donita [[rezistilo]] estas proporcia al la [[tensio]]. [[Varmigilo]]j enkondukas [[elektra energio|elektran energion]] en [[varmo]]n aplikante la [[ĵula efiko|ĵulan efikon]]. En [[1832]] [[Michael Faraday]] formulis la leĝojn de [[magneta kampo|magneta indukdenso]] kaj komencis la ellaboron de la elektrodinamiko. [[Motoro]]j enkondukas [[elektra energio|elektran energion]] en [[elektrodinamiko|mekanikan energion]] aplikante tiun teorion. Dum la jaroj [[1860]]–[[1870]] [[James Clerk Maxwell]] formulis la teorion de elektro kaj [[magnetismo]] surbaze de senmovaj kaj moviĝantaj [[elektra ŝargo|elektraj ŝargoj]]. Tiu teorio estas ĝis nun valida. Surbaze de siaj teorioj Maxwell postulis la ekziston de [[elektromagnetaj ondoj]] kaj deklaris, ke lumo konsistas el tiaj ondoj.

En [[1879]] [[Edisono]] konstruis elektran [[ampolo]]n, kiu male al petrola aŭ [[Gaslumigo|gasa lumo]] ne emis kaŭzi incendiojn. En [[1884]] [[Heinrich Rudolf Hertz]] eksperimente produktis elektromagnetajn ondojn kaj tiel konfirmis la teorion de Maxwell. En [[1886]] [[Nikola Tesla]] demonstris la avantaĝojn de [[alterna kurento]]. En [[1904]] [[John Ambrose Fleming]] inventis la [[vakua tubo|vakuan tubon]]. En [[1906]] [[Lee De Forest]] inventis la tri-elektrodan tubon, kiu ebligis [[amplifilo|amplifi]] elektrajn signalojn, eĉ altfrekvencajn. En [[1948]] [[Walter H. Brattain]], [[John Bardeen]] kaj [[William Shockley]] evoluigis la [[transistoro]]n, kiu kompare al la vakua tubo estas rezista al skuoj kaj ne bezonas varmigon.

=== Elektro en la moderna mondo ===
[[Dosiero:Leidse flessen Museum Boerhave december 2003.jpg|eta|200ra|maldekstre|La [[baterio]] de 4 lejdenaj boteloj ligitaj paralele, Muzeo en [[Leiden|Lejdeno]].]]
La studoj faritaj dum la [[scienca revolucio]] el la 17-a jarcento estis sekvitaj de sistememaj esploristoj kiel [[Otto von Guericke|von Guericke]], [[Henry Cavendish|Cavendish]],<ref> Cavendish, Henry (1771). «An Attempt to Explain Some of the Principal Phaenomena of Electricity, by means of an Elastic Fluid». ''Philosophical Transactions'' 61: 564-677. doi:10.1098/rstl.1771.0056. </ref><ref> Cavendish, Henry (1776). «An Account of Some Attempts to Imitate the Effects of the Torpedo by Electricity». ''Philosophical Transactions'' 66: 195-225. doi:10.1098/rstl.1776.0013. </ref> [[Charles du Fay|Du Fay]],<ref>[http://www.sparkmuseum.com/BOOK_DUFAY.HTM «Dufay»] (en angla). Konsultita la 20an de septembro 2012. </ref> [[Pieter van Musschenbroek|van Musschenbroek]]<ref>[https://www.fisicanet.com.ar/biografias/cientificos/m/musschenbroek-pieter-van.php «Biografía de Musschenbroek».] Konsultita la 20an de septembro 2012. </ref> ([[botelo de Leiden]]) aŭ William Watson.<ref>[https://scienceworld.wolfram.com/biography/WatsonWilliam.html «Watson, William»] (en angla). Wolfram Research. Konsultita la 20an de septembro 2012. </ref> La observado laŭ scienca metodo ekfruktis ĉe [[Luigi Galvani|Galvani]],<ref>[https://www.historiadelamedicina.org/Galvani.html Biografía de Luigi Galvani] Epónimos médicos. Historia de la medicina. [14a de majo 2008] </ref> [[Alessandro Volta|Volta]],<ref> Pancaldi, Giuliano. ''Volta: Science and culture in the age of enlightenment'', Princeton University Press, 2003. </ref> [[Charles-Augustin de Coulomb|Coulomb]]<ref> Coulomb (1785a) [https://books.google.es/books?id=by5EAAAAcAAJ&pg=PA569&redir_esc=y&hl=es#v=onepage&q&f=false «Premier mémoire sur l’électricité et le magnétisme»,] ''Histoire de l’Académie Royale des Sciences'', pp. 569-577. </ref> kaj [[Benjamin Franklin|Franklin]],<ref>[https://scienceworld.wolfram.com/biography/FranklinBenjamin.html ''Benjamin Franklin (1706–1790)''.] Science World, from Eric Weisstein's World of Scientific Biography. </ref> kaj, jam komence de la 19-a jarcento, ĉe [[André-Marie Ampère|Ampère]],<ref>[https://ethw.org/Andre-Marie_Amp%C3%A8re «Andre-Marie Ampere».] IEEE Global History Network. IEEE. Konsultita la 21an de julio 2011. </ref> [[Michael Faraday|Faraday]]<ref>[https://ethw.org/Michael_Faraday «Michael Faraday Biography»] (en angla). Konsultita la 20an de septembro 2012. </ref> kaj [[Georg Ohm|Ohm]]. La nomoj de tiuj pioniroj utilis por la nomado de la mezurunuoj kiuj nuntempe estas uzataj por la mezurado de la diversaj kvantoj de la fenomeno. La finan komprenon de la elektro oni ĵus atingis pere de la unuigo kun la [[magnetismo]] en ununura [[Elektromagnetismo|elektromagneta fenomeno]] priskribita per la [[ekvacioj de Maxwell]] (1861-1865).<ref> La web de Física. [https://www.lawebdefisica.com/dicc/maxwell/ «Ecuaciones de Maxwell».] Konsultita la 11an de majo 2008. </ref>

La teknologia disvolvigo okazigita dum la [[Industria Revolucio|Unua Industria Revolucio]] apenaŭ faris uzadon de la elektro. Ĝia unua praktika aplikado ĝeneraligita estis la elektra [[telegrafo]] fare de [[Samuel Morse]] (1833) —antaŭita de [[Carl Friedrich Gauss|Gauss]] kaj de [[Wilhelm Eduard Weber|Weber]], 1822—, kio estis vera revolucio de la [[telekomunikado]].<ref>[https://ethw.org/Samuel_Morse «Samuel Morse»] (en angla). Konsultita la 20an de septembro 2012. </ref> La industria generado de elektro ekestis el la fina kvarono de la 19-a jarcento, kiam disvastiĝis la elektra iluminado de stratoj kaj loĝejoj. La kreskanta sinsekvo de aplikaĵoj de tiu forma de energio faris la elektron unu de la ĉefaj movfortoj de la [[Dua industria revolucio]].<ref> Ford, Henry; Crowther, Samuel (1922). [https://www.gutenberg.org/catalog/world/readfile?fk_files=22786&pageno=45 ''My Life and Work: An Autobiography of Henry Ford''.] </ref> La epoko, anstataŭ de grandaj teoriuloj kiel [[William Thomson|lordo Kelvino]], estis tiu de grandaj inĝenieroj kaj inventistoj, kiel [[Zénobe-Théophile Gramme|Gramme]],<ref>[https://web.archive.org/web/20080620112327/http://chem.ch.huji.ac.il/history/gramme.html Biografio de Zenobe Gramme] Arkivita la 20an de junio 2008 en Wayback Machine. (en angla), Chem.ch [17a de majo 2008] </ref> [[Nikola Tesla|Tesla]],<ref> {{citaĵo el libro| |titolo=Wizard: the life and times of Nikola Tesla: biography of a genius |lasta=Seifer |unua=Marc J |jaro=2001 |eldoninto=Citadel |ISBN=978-0-8065-1960-9 |url=http://books.google.co.uk/books?id=h2DTNDFcC14C |referenco=harv}}</ref> [[Frank J. Sprague|Sprague]],<ref> Greller, James Clifford (2014). ''The Men who Pioneered Electric Transportation''. West Orange, NJ: Xplorer Press Inc. ISBN 978-0-9853551-0-4. OCLC 918986909.</ref> [[George Westinghouse|Westinghouse]],<ref>[https://ethw.org/George_Westinghouse «George Westinghouse».]IEEE Global History Network. IEEE. Konsultita la 22an de julio 2011. </ref> [[Werner von Siemens|von Siemens]],<ref>[https://web.archive.org/web/20111005110916/http://www.siemens.com/history/pool/perseunlichkeiten/gruendergeneration/werner_von_siemens_en.pdf «Werner von Siemens».] Biografio en la retejo de la entrepreno Siemens (en angla). Arkivita el la originalo la 5an de oktobro 2011. Konsultita la 18an de januaro 2011. </ref> [[Alexander Graham Bell|Graham Bell]],<ref>[https://web.archive.org/web/20120918174032/http://fi.edu/franklin/inventor/bell.html «Bell's Telephone»] (en angla). Arkivita el la originalo la 18an de septembro 2012. Konsultita la 20an de septembro 2012. </ref> kaj, ĉefe, [[Thomas Alva Edison|Edison]] kaj lia revolucia maniero kompreni la rilaton inter esplorado scienc-teknika kaj kapitalisma merkaro, kiu konvertis la teknologian plinovigon en industria aktiveco.<ref> Cheney M (2001). ''Tesla : Man Out of Time''. New York, NY: Touchstone. ISBN 0-7432-1536-2. </ref><ref>[http://www.thomasedison.com/ «Thomas Edison».] 11a de februaro 2011. Oficiala retejo de Thomas Alva Edison. </ref> La sinsekvaj modelŝanĝoj okazintaj dum la unua duono de la 20-a jarcento ([[Teorio de la relativeco|relativisma]] kaj [[Kvantuma mekaniko|kvantuma]]) studis la funkciadon de la elektro laŭ tute nova dimensio: nome [[Atomo|atoma]] kaj subatoma.

[[Dosiero:Stator and rotor by Zureks.JPG|eta|200ra|dekstre|[[Elektromotoro]].]]
La [[elektrizo]] estis ne nur teknika procezo, sed enorma socia ŝanĝo de neimageblaj konsekvencoj, starte per la [[lumigo]] kaj sekve per ĉia tipo de industriaj procezoj (nome [[elektromotoro]], [[metalurgio]], malvarmigo...) same kiel en la kampo de [[komunikado]] ([[telefono|telefonado]], [[radiofonio|radio]]). [[Lenin]], dum la [[Oktobra Revolucio]], difinis [[socialismo]]n kiel la aldono de la elektrizo al la povo de [[soveto]]j,<ref>Slavoj Žižek, [http://www.infoamerica.org/teoria_articulos/zizek02.htm "Lenin ciberespacial: ¿por qué no?"] ''International Socialism'' Nº 95, 2002.</ref> sed ĉefe estis la [[konsumo|konsumsocio]] naskita en la kapitalismaj landoj, kio nepre dependis plejgrandkvante de la hejma uzado de elektro ĉe la [[Elektra hejmilaro|elektraj hejmiloj]], kaj estis en tiuj landoj kie la interrilato inter scienco, teknologio kaj socio disvolvis la kompleksajn strukturojn kiuj ebligis la nuntempajn sistemojn de [[Esplorado kaj Evoluigo|E+E]] kaj de E+E+P (Esplorado, Evoluigo kaj Plibonigo), en kiuj la publikaj kaj privataj iniciatoj interplektiĝas, kaj la individuaj figuroj svaĝiĝas ene de la esplorteamoj.

La elektra energio estas esenca por la [[informa socio]] de la [[Tria industria revolucio]] kiu disvolviĝis ekde la dua duono de la 20-a jarcento ([[transistoro]], [[televido]], [[komputiko]], [[robotiko]], [[interreto]]...). Tio kompareblas laŭ gravo nur kun la moveblo dependa de la [[nafto]] (kiu krome estas amplekse uzata, kiel la ceteraj [[fosiliaj brulaĵoj]], por la generado de elektro). Ambaŭ procezoj postulis kvantojn pli kaj pli grandaj de energio, kio estas la deveno de la energiaj kaj [[Aera poluado|mediaj krizoj]] kaj de la neceso por serĉado de novaj [[energifonto]]j, el kiuj la plimulto rezultas en tuja elektroproduktado ([[atomenergio]] kaj alternativaj energifontoj, pro la limigoj de la tradicia [[hidroelektro]] = dependo de pluvo). La problemoj kiujn okzigas la elektro por siaj stokado kaj transportado longdistanca, kaj por la aŭtonomeco de la moveblaj aparatoj, estas teknikaj defioj ne ankoraŭ solvitaj sufiĉe efike.

[[Dosiero:Gundremmingen Nuclear Power Plant.jpg|eta|200ra|maldekstre|[[Atomcentralo]] ĉe [[Gundremmingen]].]]
La kultura efiko de tio kion [[Marshall McLuhan]] nomis "Elektrepoko", kiu sekvus post la "Epoko de [[Mekanizado]]" (kompare al la maniero kiel la [[Metalepoko]] sekvis post la [[Ŝtonepoko]]), kuŝas ĉefe sur la enorma rapideco de propagado de la elektromagneta radiado (300 000 km/s) kio faras, ke ĝin oni perceptas je formo preskaŭ tujtuja. Tiu fakto rezultas en ebloj antaŭe tute neimageblaj, kiel la samtempeco kaj la dividado de ĉiu procezo en sekvenco. Ĉeftendencis kultura ŝanĝo kiu devenis de la fokuso al «specializitaj atentosegmentoj» (nome adoptado de aparta perspektivo) kaj la ideo de la «tuja sentokonscio de la totalo», nome atento al la «totala kampo», nome «sento de la totala strukturo». Evidentiĝis kaj hegemoniiĝis la senco de «formo kaj funkcio kiel unuo», nome «integrala ideo de strukturo kaj kunfigurado». Tiuj novaj mensokonceptoj okazigis grandan efikon en ajna tipo de sciencaj, edukaj kaj eĉ artaj medioj (por ekzemplo ĉe [[pentrarto]]], nome [[kubismo]]). Se temas pri spaco kaj politiko, «la elektro ne centralizas, sed tute male decentralizas... dum la fervojo postulas unuforman politikan spacon, aviado kaj radio ebligas pli grandan diskontinuecon kaj diversecon en la spaca organizado».<ref> [[Marshall McLuhan]] (1964) ''Understanding Media'', p. 13; ''Reversal of the Overheated Medium'', p. 36 [https://web.archive.org/web/20071011132326/http://www9.georgetown.edu/faculty/irvinem/theory/McLuhan-Understanding_Media-I-1-7.html] </ref>

<gallery mode="packed" heights="140px" caption="Kelkaj de la grandaj kontribuantoj al la sciaro pri elektro" style="margin:0;">
Coulomb.jpg|[[Charles-Augustin de Coulomb|Coulomb]] (1736-1806), establis la kvantajn regulojn de elektrostatiko
Anoniem - Luigi Galvani (1737-1798) - Bologna Museo di Palazzo Poggi 29-04-2012 11-18-23.jpg|[[Luigi Galvani|Galvani]] (1737-1798), fama pro sia esplorado pri la efiko de elektro en la [[muskolo]]j de la animaloj
Volta A.jpg|[[Alessandro Volta|Volta]] (1745-1827), inventisto de la [[Galvana pilo|pilo]]
Ampere Andre 1825.jpg|[[André-Marie Ampère|Ampère]] (1775-1836), unu de la malkovrintoj de la [[elektromagnetismo]]
M Faraday Th Phillips oil 1842.jpg|[[Michael Faraday|Faraday]] (1791-1867), malkovrinto de la [[elektromagneta indukto]]
</gallery>

== Elektra ŝargo ==
{{Ĉefartikolo|Elektra ŝargo}}
[[Dosiero:Two transmission towers.jpg|eta|maldekstre|200ra|La elektran energion oni transmisias kutime per kondukt[[lineo]]j sur turoj.]]
'''Elektra ŝargo''' estas fundamenta konservita eco de [[materio]]. Materio kiu posedas ŝargon influiĝas de kaj produktas [[elektromagnetismo|elektromagnetajn]] kampojn. La interagoj inter ŝargo kaj [[elektromagneta kampo]] estas la fonto de unu el la kvar [[fundamenta forto|fundamentaj fortoj]]. Elektra ŝargo povas mezuriĝi rekte de [[elektrometro]]. Ĝia [[mezurunuo]] estas la [[kulombo (mezurunuo)|kulombo]] (simbolo '''C'''). Observataj partikloj havas ŝargon kiu estas aŭ pozitiva aŭ negativa entjera oblo de la [[elementa ŝargo]], kiu estas fundamenta [[fizika konstanto]]. La diskreta naturo de elektra ŝargo estis montrita de Robert Millikan per lia ole-guta eksperimento. Plej multaj fizikistoj kredas, ke [[hadronoj]] entenas [[kvarko]]jn, kies ŝargoj estas obloj de triono de la elementa ŝargo, sed ne povas rekte observiĝi krom en kombinaĵoj kiuj havas ŝargon kiu estas oblo de la elementa ŝargo. Ankoraŭ unu natura unuo de ŝargo estas [[elektra ŝargo de Planck]].

== Elektra kurento ==
{{Ĉefartikolo|Elektra kurento}}
'''Elektra kurento''', aŭ '''elektra fluo''', estas moviĝado de [[elektra ŝargo]], normale en [[konduktilo]], t.e. elektrokonduktilo. La mezurunuo de elektra kurento estas [[ampero]] (simbolo: [[A]]), kiu estas unu el la bazaj unuoj de la [[Sistemo Internacia de Unuoj]]. La [[rapido]] de moviĝo de [[ŝargo]]portaj eroj (en normala konduktilo tiuj partikloj estas [[elektrono]]j) dependas interalie de materialo de la [[konduktanto]], de la [[maso]] kaj ŝargo de la [[partiklo]]j, kaj de la [[tensio]] pelanta la ŝargojn. Ĝi estas multe malpli granda ol la rapido de lumo. Malgraŭ ĉi tio, la rapido de disvastiĝo de elektra kurento (de [[energio]] kaj de eventuale kunportata [[signalo]]) egalas la [[lumrapido]]n, do la rapidon de fronto de [[elektromagneta ondo]].

En la praktikaj aplikoj de elektro oni distingas [[rekta kurento|rektan kurenton]], kiu fluas, eventuale kun varia intenso, daŭre en sama direkto, kaj [[alterna kurento|alternan kurenton]], kies direkto periode ŝanĝiĝadas. La plejmulto de la monde uzata energio estas provizata en formo de 50- aŭ 60-[[herco|herca]] alterna kurento. Por fari rektan kurenton el alterna kurento oni uzas [[rektifilo]]jn. Rektan kurenton oni iam nomas ankaŭ kontinua kurento, sed tiu nomo estas nebona, ĉar ankaŭ alterna kurento estas plej ofte seninterrompa, el la vidpunkto de utiliganto. Konstanta kurento estas tia rekta kurento, kies intenso ne ŝanĝiĝas, aŭ kiun almenaŭ provizas fonto kun konstanta tensio.

== Elektra kampo ==
{{Ĉefartikolo|Elektra kampo}}
[[Dosiero:14. Електрични силови линии.ogv|eta|dekstra|280ra|]]
En [[fiziko]], '''elektra kampo''' aŭ '''E-kampo''' estas efiko produktita de [[elektra ŝargo]] per [[forto (fiziko)|forto]] sur alia ŝargita objekto. La unuo de la intenso de elektra kampo estas neŭtono/kulombo aŭ ekvivalente volto/metro. Elektraj kampoj komponiĝas el [[fotonoj]] kaj entenas [[elektra energio|elektran energion]] kun [[energia denseco]] proporcia al la kvadrato de la kampa intenso. Je statika kazo, la elektra kampo komponiĝas el virtualaj fotonoj interŝanĝataj de la elektre ŝargitaj partikloj kreantaj la kampon. Je dinamika kazo, la elektra kampo estas akompanata de [[kampo (magneto)|magneta kampo]], de fluo de energio, kaj de realaj fotonoj.

== Elektra potencialo ==
{{Ĉefartikolo|Elektra potencialo}}
La '''elektra potencialo''' estas unu el la fizikaj grandoj, kiuj difinas la elektran econ de iu punkto el la spaco. Ĝia mezurunuo estas [[volto]]. La elektra [[tensio]] inter du punktoj estas la diferenco de la potencialoj de tiuj du punktoj. Ĝi estas [[Algebro|algebra]] grando, tie estas, ke ĝi povas esti [[Negativa kaj nenegativa nombroj|aŭ negativa aŭ pozitiva]]. Oni mezuras la potencialon kiel la elektran tension, ([[voltmetro]], [[osciloskopo]]). Tiu-ĉi mezuro povas esti nur relativa (inter du punktoj). Ofte oni elektas kiel referencan potencialon tiun de la [[tero]], aŭ tiun de la elektra maso, tie estas de la metala framo aŭ ŝirmilo de la aparato, kies potencialo estas difinata kiel "''0 Volt''".

== Elektromagnetismo ==
{{Ĉefartikolo|Elektromagnetismo}}
[[Dosiero:Ferrofluid poles.jpg|eta|280ra|maldekstre|[[Ferofluaĵo]], enhavanta etajn magnetajn partiklojn, amasiĝas ĉe la polusoj de potenca [[magneto]]]]
'''Elektromagnetismo''' estas tiu parto de [[fiziko]], kiu okupiĝas pri la [[elektra kampo|elektra]] kaj [[magneta kampo|magneta]] [[kampo]]j kaj ĝiaj efikoj al ŝargaj partikloj. La [[lorenca forto]] estas la [[elektromagneta forto]], kiu interagas inter du [[elektra ŝargo|elektraj ŝargaj]] [[partiklo]]j. La ĝeneralaj ekvacioj, kiuj regas elektromagnetismon estas la [[ekvacioj de Maxwell]], en kiuj aperas la [[lumrapido]] en [[libera spaco|vakuo]]:
:::<math> c_0=2,99792458 \times 10^8 \, [m/s] \ .</math>

== Elektraj cirkvitoj ==
{{Ĉefartikolo|Elektra cirkvito}}
'''Elektra cirkvito''' estas la vojo, laŭ kiu la kurento povas cirkuli (PIV). Ĝi konsistas el fonto(j) de [[elektra kurento]] kaj unu aŭ pluraj konsumantoj, [[Elektronika komponanto|elektronikaj komponanto]]<nowiki/>j, kunigitaj per [[konduktilo]]j. La plej simpla elektra cirkvito konsistas el du eroj (ekzemple, [[akumulatoro]] kaj inkandeska [[ampolo]]), sed ne estas supera limo por la nombro de eroj en cirkvito: la plej malsimplaj povas enhavi milojn da komponantoj. Se [[borno]]j de fonto de elektra kurento rekte kuniĝas (do, sen konsumanto) okazas [[kurta cirkvito]].

== Statika elektro ==
{{Ĉefartikolo|Statika elektro}}
Statika elektro estas amasiĝo de elektraj ŝargoj en aŭ sur la surfaco de korpo. Ĉi tiuj elektraj ŝargoj restas tie ĝis ili aŭ fluas al la tero aŭ okazas malŝargo al alia korpo. La amasiĝo de ŝargoj povas okazi kiam du korpoj el malsamaj materialoj, el kiuj almenaŭ unu estas [[dielektriko]], estas frotitaj unu sur la alia kaj poste apartigitaj. Tiam, depende de la materialo unu de la du korpoj povas forpreni negativajn ŝargojn (elektronojn) de la alia kaj ŝargiĝi negative, dum la alia restas pozitive ŝargita pro la manko de la forprenitaj elektronoj. La ŝargoj restas amasitaj nur se la korpo estas izolita de la tero kaj de aliaj korpoj.

== Triboelektro ==
{{Ĉefartikolo|Triboelektro}}
La triboelektro aŭ frotelektro estas tipo de kontakta elektro, pro kiu certaj materialoj fariĝas elektre ŝargitaj post frotado kun alia malsama materialo. Ĝi estis priskribita jam en 550 a.K. de [[Taleso de Mileto]], kiu spertis ĝin frotante [[sukceno]]n. La kaŭzo de tiu efiko estas la energie favora transiro de [[elektrono]]j de unu el la tuŝiĝantaj korpo al la alia pro la diferenco de la forpuŝa laboro. La elektronoj transiras, ĝis la pro tio kreiĝinta diferenco de [[potencialo]] egalas al gajno de energio.

== Aparatoj ==
* [[Elektrodo]]
* [[Elektrometro]]
* [[Elektromezurilo]]

== Organizoj ==
* [[Internacia Elektroteknika Komisiono]]

== Referencoj ==
{{Referencoj|2}}

== Literaturo ==
=== En Esperanto ===
* Franz-Joseph Geidel en sespaĝa artikolo sub la rubriko "La granda malhelo" detaligas la probablajn sekvojn al eventuala kurentoĉeso, kiu haltigus la tutajn strukturojn de la moderna vivo kaj proponas diversajn rimedojn por prepariĝi tiukadre.Franz-Joseph Geidel, "Ĉio malhelas - kaj nun?", [[Kontakto (gazeto)|Kontakto]], nº 310, aprilo 2002, pp. 12-17.

=== Alilingve ===
* Jackson, J. D. (1975). [https://archive.org/details/classicalelectro00jack_0 ''Classical Electrodynamics'']. John Wiley & Sons, Inc. Dua eldono. ISBN 978-0-471-43132-9.
* Feynman, R. y Leighton, R. B. (1987). [https://archive.org/details/fisica0002unse_k9m3 ''Física Vol. II: Electromagnetismo y materia''.] Addison-Wesley Iberoamericana, cop. ISBN 0-201-06622-X.
* Gérardin, Lucien (1968). ''Bionics''. World University Library.
* Sears, Francis W., Zemansky, Mark W., Young, Hugh D. (2004). ''Física Universitaria'' vol. 2 (Electricidad y Magnetismo). Editorial Pearson Educación; Madrid (España). ISBN 970-26-0512-1.

== Vidu ankaŭ ==
{{Projektoj|ReVo=elektr}}
* [[Elektromagnetismo]]
* [[Elektrostatiko]]
* [[Elektrotekniko]]
* [[Elektroniko]]
* [[Statika elektro]]

== Eksteraj ligiloj ==
* [https://web.archive.org/web/20080617002427/http://gitel.unizar.es/contenidos/cursos/FTE/Web_Ferrocarriles/INTRODUCCION_HISTORICA(Traccion_electrica).html Historio de la elektra movado de fervojo] (konsultita la 1an de julio 2008).

* {{Tradukita|lingvo= es |artikolo=Electricidad|revizio=160253906}}
{{Havenda artikolo|Elektro}}
{{Bibliotekoj}}

[[Kategorio:Elektro]]
[[Kategorio:Energio]]