Vidi fonton por Brulo

[[Dosiero:Combustion du bois.png|eta|Bruligado de ligno: vigla kun flamoj kaj malrapida kun ardantaj ardaĵoj.|366x366ra]]
Kutime la vorto '''bruli''' priskribas la efikon de [[fajro]] sur [[Brulaĵo|bruligmaterio]]: tiu [[materio]] malaperas sub [[flamo]]j kaj [[fumo]]j kaj postrestas nur [[cindro]]. Tiu transformo disradias multe da [[varmo]].

Kiam tiu transformado estas rigardata je la atomskalo, brulado konsistas nur el reariĝo de [[atomo]]j alien.

(Mis)kutimo estas klarigi kio okazas interne de [[stelo]] per "brulado" de [[materio]], sed tio estas vera fuŝbildo. Kiam tiu vorto uzatas en tiu kazo, estas nur laŭ la varmaspekto. Sed la [[fuzio]] de [[atomkerno|atomkern]]eroj ([[nuklea fiziko]]) neniel similas al atom-reariĝoj ([[ĥemio]]) nek laŭ la disvolviĝo, nek laŭ la skalo.

== Kemia procezo ==
[[Dosiero:15. Ослободување на големо количество енергија при согоровуање етанол.webm|eta|236x236px|<center>Eksperimento, kiu montras la grandan kvanton da energio liberigita dum la bruligado de [[etanolo]] ([[2016]]).]]Brulado estas [[kemia procezo]], en kiu substanco ([[elemento]] aŭ [[Kemia kombinaĵo]]) reagas kun [[Oksidanto|oksidanta substanco]], dum kiu [[energio]] liberiĝas.

En multaj [[motoro]]j la transformo de kemia al mova [[energio]] okazas per brulado; tiuj nomiĝas [[brulmotoro]]j.

La substanco kun kiu reagas la oksidanto nomiĝas brulaĵo. Ĉiu el la [[Atomo|atomoj]] en la brulaĵo formas apartan komponaĵon kun la oksidanto. La plej konata brulado estas tiu, en kiu la oksidiga substanco estas [[oksigeno]] (O<sub>2</sub>). Ĉiuj [[Organika kombinaĵo|organikaj kombinaĵoj]] kapablas bruli en ĉeesto de oksigeno. Kiel menciite, ĉiu el la atomoj de la organika komponaĵo formas [[Kunmetado|kunmetaĵon]] kun oksigeno: la karbonaj atomoj formas [[Karbona dioksido|karbonan dioksidon]] (CO<sub>2</sub>) aŭ [[Karbona monooksido|karbonan monoksidon]] (CO), dum la hidrogenaj atomoj formas [[Akvo|akvon]] (H<sub>2</sub>O). Ekzemple, la [[formulo]] de la kompleta brula reago de [[propano]], ĉefa ero en [[Kuirado|kuirado de gaso]], estas:

<math> \ \mathrm{C_3H_{8(g)} + 5O_{2(g)} \rightarrow 3CO_{2(g)} + 4H_2O_{(g)}} </math>
[[Dosiero:Fire_inside_an_abandoned_convent_in_Massueville,_Quebec,_Canada.jpg|eta|Rapida brulado liberigas multan energion en la formo de varmo kaj lumo, fenomeno konata kiel [[fajro]].]]
[[Dosiero:Deerfire.jpg|eta|Brulantaj arbaroj ilustras la kapablon de fajro rapide disvastiĝi]]

Kiam la brulprocezo okazas rapide, energio liberiĝas en la formo de [[varmo]] kaj [[lumo]]; La kombinaĵo de la du estas konata kiel fajro, kaj ĉi tiu brula procezo nomiĝas brulado. Karbona dioksido kaj akvo (en la formo de [[Vaporo|vaporoj]]) aperas kiel [[Gaso|gasoj]], kiuj estas elsenditaj dum brulado. La [[karbono]], kiu ne havis tempon kombini kun la oksigeno, restis en la formo de [[lignokarbo]] kaj cindro.

La brula procezo estas nepre [[ekzoterma reakcio]] - procezo, kiu liberigas pli da energio ol la energio investita en ĝia aktivigo. Malgraŭ tio, komenca energio (konata kiel aktiviga energio) ofte devas esti investita por komenci la procezon. Plej multaj el la brulaĵoj, kiujn ni konas, bezonas rapidan [[Hejtado|hejtadon]] por komenci la brulprocezon.

Bruligado de brulaĵo, ekzemple per [[fajrigilo]], [[alumeto]] aŭ [[Elektro|elektra]] fajrero (en la [[motorveturilo]]), provizas la aktivigan energion necesan por bruligado. Post kiam la brulprocezo komenciĝis, la procezo nutras sin. Multe da energio liberigita kaŭzas brulajn kromajn molekulojn, ĝis la brulaĵo aŭ oksidanto elĉerpiĝas.

La brula procezo ne devas konsumi oksigenon de la [[aero]]: la oksigeno povas esti konsumita de diversaj fontoj, kaj eĉ de la organika molekulo mem subiranta brulan procezon.

La klarigo por la brula procezo estis malkovrita de la franca kemiisto [[Antoine Lavoisier]]. En la 18-a jarcento, sciencistoj kredis, ke kiam substanco brulas, ĝi eligas nevideblan likvaĵon nomatan [[flogistono]]; Lavoisier pruvis per siaj [[Eksperimento|eksperimentoj]], ke brulado estas nenio alia ol kombinaĵo de la brula substanco kun la oksigeno en la aero.

Multaj metodoj por produkti energion artefarite baziĝas sur bruligado de diversaj organikaj materialoj - de bruligado de ligno en [[kameno]] por hejtado al bruligado de [[brulaĵo]] por peli veturilojn.

== Plena kaj parta brulado ==
[[Dosiero:ErstickteKerze.ogg|eta|Demonstrado de la neceso de aerprovizado por kontinua forbruligo.]]
Ĉe plena brulado, la brula substanco reagas kun oksigeno por formi limigitan nombron da stabilaj oksidoj. Por [[Hidrokarbonido|hidrokarbido]] (komponaĵo de karbono kaj hidrogeno), ekzemple, tutaj brulproduktoj estos karbona dioksido kaj akvo. Ĉi tiuj estas la stabilaj oksidoj de la karbona kaj hidrogena atomoj.

La produktoj ne nepre havos la plej altan eblan [[Oksidiĝa nombro|oksidiĝan nombron]], kio signifas, ke ili ne nepre havos la plej altan rilaton de oksigenaj atomoj al la atomoj de la brulanta materialo. Ĉi tio estas pro la alta energio necesa por krei iujn el la materialoj. Ekzemple, kvankam la [[nitrogeno]] en la aero povas reagi kun oksigeno por formi nitrogajn oksidojn ([[nitrogena monooksido]] kaj [[nitrogena dioksido]]), alta [[temperaturo]] necesas por provizi la energion bezonatan por detrui la nitrogenajn molekulojn antaŭ ol ili povas reagi kun oksigeno.

Parta brulado okazos kiam ne sufiĉas oksigeno en la reago por plene oksigeni la reakciantojn, aŭ kiam la temperaturo estas tro malalta. Ĉi-kaze oni akiras diversajn parte oksigenitajn produktojn, kiel [[Karbona monooksido|karbonmonooksido]] por bruligado de [[Hidrokarbonido|hidrokarbonidoj]]. En ĉi tiu materialo la [[proporcio]] de karbono al oksigeno estas 1: 1, anstataŭ 1: 2 (du oksigenaj atomoj por karbona atomo) por karbona dioksido. La formulo de tia parta brula reago por propano menciita antaŭe estas:

<math> \ \mathrm{C_3H_{8(g)} + 3.5O_{2(g)} \rightarrow 3CO_{(g)} + 4H_2O_{(g)}} </math>

Sub pli ekstremaj kondiĉoj de seniĝo de oksigeno, aŭ je tro malaltaj temperaturoj, oni akiras lignokarban fajron - tio estas, fajron, kiu formas [[Fulgo|nigrajn fulgajn erojn]], ĉe propano tia parta brula formulado estas:

<math> \ \mathrm{C_3H_{8(g)} + 2O_{2(g)} \rightarrow 3C_{(s)} + 4H_2O_{(g)}} </math>

== Biologia brulado ==
Bruligado ne devas okazi rapide. Biologia brulprocezo okazas en multaj [[Vivo|vivantaj estaĵoj]] (ĉiuj [[Birdoj|aeraj estaĵoj]], inkluzive homon), kaj nomiĝas '''[[ĉela spirado]]'''. En ĉi tiu procezo, la [[Manĝaĵo|manĝaĵoj]], kiujn ni konsumas (kiu enhavas [[Glukozo|glukozon]], [[Grasacido|grasajn acidojn]] ktp), estas kunmetitaj el oksigeno (kiu venas de la aero). La energio ne liberiĝas en formo de fajro, kompreneble, sed estas uzata en la [[Ĉelo (biologio)|ĉelo]] por konstrui energioriĉajn molekulojn (ĉefe [[Adenozina trifosfato|ATP]]), kiuj poste estas uzataj por komenci biologiajn procezojn, kiuj bezonas energion. Ankaŭ en ĉela spirado pruviĝas la principo kombini ĉiun el la brulaĵoj kun oksigeno:

* La [[karbono|karbonaj atomoj]] en manĝaĵoj kombiniĝas kun oksigeno por formi karbonan dioksidon. Ĉi tiu reago okazas kiel prepara paŝo al la [[Ciklo de Krebs|Krebs-cirklo]] kaj al la Krebs-cirklo mem. La karbondioksido estas eligita (ĉe evoluintaj bestoj) de la ĉelo en la [[Kardiovaskula sistemo|sangocirkuladon]], de kie ĝi atingas la pulmojn kaj estas elsendita en la aeron en la procezo de [[spirado]].
* La [[hidrogeno|hidrogenaj atomoj]] en manĝaĵoj kombiniĝas kun oksigeno por formi akvon. Ĉi tiu reago okazas ĉe la fino de oksidiga fosforiligo, la lasta etapo en ĉela spirado.

== Proverbo ==
Ekzistas pluraj [[proverbo]]j pri brulo en la [[Proverbaro Esperanta]] de [[L. L. Zamenhof]], inter ili<ref>{{Citaĵo el la reto |url=http://eo.lernu.net/biblioteko/proverboj/listo.php |titolo=Lernu |alirdato=2009-04-03 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20111225060747/http://eo.lernu.net/biblioteko/proverboj/listo.php |arkivdato=2011-12-25 }}</ref>:
* {{citaĵo|De malgranda kandelo forbrulis granda kastelo.}}
* {{citaĵo|Ne ekzistas fumo sen brulo.}}
* {{citaĵo|Ne estingu la fajron, kiu vin ne bruligas.}}

== Referencoj ==
{{Referencoj}}

== Vidu ankaŭ ==
{{Projektoj|q=Brulo|ReVo=brul}}
* [[Brulaĵo]]
* [[Detonacio]]
* [[Eksplodmotoro]]
* [[Elektromotoro]]
* [[Konsumo]]
* [[Memsparka temperaturo]]
* [[Redoksa reakcio]]
* [[Spirado]]

{{Bibliotekoj}}

[[Kategorio:Brulo| ]]
[[Kategorio:Kemia reakcio]]
[[Kategorio:Vivo]]
[[Kategorio:Energio]]